Zjawisko kryzysu i narzędzia diagnostyczne w jego określaniu

Zjawisko kryzysu

W literaturze na temat kryzysu badacze powołują się często na definicję zaproponowaną przez Caplana (1964). Określił on kryzys jako rezultat mierzenia się z przeciwnością, której nie można przezwyciężyć dostępnymi jednostce sposobami. Sytuacja ta jest zatem odbierana jako przekraczająca możliwości poradzenia sobie (James i Gilliland, 2010; Kubacka-Jasiecka i Passowicz, 2016). Dochodzi w związku z tym do zachwiania równowagi psychicznej, dominuje poczucie zamieszania i negatywny afekt, a poprzednie sposoby radzenia sobie z trudnościami nie są w stanie tej równowagi przywrócić (Belyakova i wsp., 2021). Może generować to silny lęk oraz dezorganizację aktualnego trybu życia, a także uniemożliwiać realizację istotnych celów życiowych (Brammer 1985; Jezierska, 2019).
Rodzaj reakcji na takie wydarzenie może wpłynąć na dalszy rozwój jednostki. Odpowiednie zaopiekowanie doświadczenia kryzysu może zapobiec rozwojowi zaburzeń psychicznych, ale również być podstawą rozwoju człowieka (Dołęga, 2020; Robinson, 2008) oraz zainicjowania zmian społecznych (Dallos, 1996). Nierzadko wskazuje się na to, że kryzys ma w sobie potencjał zarówno na przekształcenie w szansę, jak i zagrożenie dla doświadczającej go jednostki oraz jej otoczenia (Kubacka-Jasiecka i Passowicz, 2016). Gdy dotychczasowe sposoby funkcjonowania nie sprawdzają się w aktualnej sytuacji, może zostać wytworzona nowa strategia, użyteczna również w innych kontekstach. Jeśli jednak to się nie powiedzie, osoba może doświadczyć kolejnych trudności życiowych.

Dwie drogi rozwiązania kryzysu widoczne są w modelu Caplana (1964). Zaproponował on rozwój kryzysu jako proces składający się z czterech faz (Dołęga, 2020; Robinson, 2008): 

• W pierwszej z nich dochodzi do konfrontacji z wydarzeniem oraz wyzwolenia trudności i zwiększenia napięcia. Człowiek napotyka zatem na sytuację, w której nie może skorzystać ze sprawdzonych strategii radzenia sobie i wywołuje to w nim zwiększenie dystresu. 
• W fazie drugiej następuje zmniejszenie poczucia sprawczości i skuteczności oraz wzrost napięcia. Brak efektywnego działania może wywołać poczucie braku wpływu na sytuację oraz wzmocnić negatywny afekt. 
• Trzecia faza kryzysu to faza mobilizacji zasobów psychospołecznych połączona z tworzeniem strategii radzenia sobie z problemem. Osoba w kryzysie może starać się skorzystać z umiejętności testowania nowych strategii oraz udać się po pomoc do najbliższych lub specjalistów. 
• Faza czwarta zależy od przebiegu faz poprzednich. Może zakończyć się pokonaniem kryzysu i rozwiązaniem trudności lub przeciążeniem i dekompensacją psychiczną (emocjonalną, poznawczą, behawioralną). 
   

Kryzys może być zatem źródłem nowego doświadczenia radzenia sobie z niesprzyjającymi okolicznościami oraz wpłynąć na pozytywne zmiany w relacjach z otoczeniem. Może być też źródłem chronicznego stresu i podłożem możliwych powikłań psychospołecznych (np. zaburzeń psy­chicznych czy trudności w relacjach). Rozpoznanie fazy kryzysu, w jakiej osoba obecnie się znajduje, umożliwia udzielenie jej efektywnej pomocy poprzez dobranie do tego odpowiednich metod i narzędzi. Istotne jest również sprawdzenie, jakiego rodzaju kryzysu doświadcza dana osoba.

Rodzaje kryzysów

W typologiach kryzysów najbardziej podstawowy podział rozróżnia kryzysy sytuacyjne i rozwojowe (Brammer, 1985; Caplan, 1964; Dołęga, 2020; Erikson, 1950; Jezierska, 2019; Kubacka-Jasiecka, 2016; Petrov, Robinson i Arnett, 2022; Robinson, 2008): 

• Kryzysy sytuacyjne są rezultatem zetknięcia się z czynnikami zewnętrznymi. Występują one po doświadczeniu nagłych, nieprzewidywanych oraz niekontrolowalnych urazowych wydarzeń, takich jak katastrofy (naturalne, technologiczne, spowodowane przez człowieka), które stanowią zagrożenie dla życia, zdrowia oraz poczucia tożsamości. 
• Kryzysy rozwojowe są natomiast normatywnym elementem rozwoju i występują wraz ze zmianami struktury życia. Są w związku z tym przewidywalne poprzez odwołanie się do czynników biologicznych i społecznych, takich jak dojrzewanie oraz podejmowanie nowych ról życiowych. Mimo że stają się one szansą dla stworzenia bardziej funkcjonalnych sposobów reagowania, jednocześnie mogą generować napięcie, lęk i niepokój, zarówno w danej osobie, jak i jej otoczeniu. Mogą też przyjąć postać kryzysów egzystencjalnych, gdy w ich trakcie osoba kwestionuje własną tożsamość, cel i sens życia, rozmyśla nad wolnością i odpowiedzialnością, mierzy się z tym, co minione, oraz podejmuje ważne decyzje dotyczące przyszłości (Dołęga, 2020). Takie kryzysy angażują osobę w rozwiązywanie wewnętrznych konfliktów oraz przewartościowanie priorytetów.
   

Odwołanie do rozróżnienia kryzysu sytuacyjnego od rozwojowego pozwala na zauważenie tego, co zostało wyrażone przy charakteryzowaniu kryzysu – że kryzys nie jest jednoznacznie negatywnym zjawiskiem. Może być on związany z rozwojem w cyklu życia (Levinson, 1996) lub być reakcją na trudne, ale naturalne zmiany, takie jak utrata bliskiej osoby (Lindemann, 1944). Kryzys może być jednak sygnałem zaostrzenia się przeżywanych trudności, nierzadko wymagających specjalistycznej pomocy. Do takich sytuacji należą psychiatryczne stany nagłe, czyli takie, w których dana osoba stanowi bezpośrednie zagrożenie dla siebie lub innych. 

Udzielając pomocy osobie w kryzysie, należy zatem każdorazowo określić typ doświadczanego kryzysu i na tej podstawie dobrać zakres i charakter stosowanych metod (Kubacka-Jasiecka, 2016).

Zróżnicowanie form pomocy

Stany kryzysowe w psychiatrii wymagają niezwłocznej stabilizacji osoby w kryzysie. Zadaniem lekarza psychiatry w kontakcie z takim pacjentem jest wykluczenie somatycznych przyczyn objawów (psychozy, manii, innych ostrych stanów psychiatrycznych) oraz szybkie opanowanie ostrego kryzysu (Zeller, 2010). Istotny jest przy tym kontakt oparty na współpracy oraz umiejętne wdrożenie odpowiednich działań, w tym ustalenie planu dalszego leczenia oraz reagowania w przypadku nawrotu objawów. Pomoc ta wymaga zatem nie tylko wiedzy medycznej, ale również uwzględnienia czynników psychologicznych, w tym czynników ryzyka oraz zasobów pacjenta, łagodzenia stanów pobudzenia zarówno przy korzystaniu z metod psychologicznych, jak i leków, jak również umiejętności stworzenia współpracy w zakresie leczenia. Psychiatryczne stany nagłe, ze względu na swój charakter, a przede wszystkim stanowienie zagrożenia dla osób ic...