Cyfrowe nawyki, realne konsekwencje. Jak zapobiegać problematycznemu korzystaniu z internetu?

W ostatnich latach coraz częściej mówi się o zagrożeniach związanych z nadmiernym korzystaniem z internetu – szczególnie w odniesieniu do dzieci i młodzieży. Choć cyfrowe technologie na stałe wpisały się w codzienność najmłodszych, warto zadać pytanie: „Kiedy »bycie online« przestaje być neutralną częścią życia, a zaczyna mieć negatywne skutki?”. Uwagę badaczy i praktyków przyciąga m.in. czas spędzany przed ekranem (choć ten wskaźnik sam w sobie bywa dziś krytykowany jako niewystarczający), ale także – a może przede wszystkim – wpływ internetu na dobrostan psychiczny, społeczny i fizyczny dzieci.
Temat ten zyskał na znaczeniu zwłaszcza w okresie pandemii COVID-19, kiedy to edukacja, praca i relacje społeczne zostały przeniesione do przestrzeni online. Wraz z tą zmianą pojawiły się (i nadal się pojawiają) obawy o zjawisko określane jako problematyczne korzystanie z internetu (ang. Problematic Use of the Internet, PUI). W literaturze spotkać można wiele nazw odnoszących się do tego fenomenu: nadużywanie internetu, uzależnienie od internetu, patologiczne lub kompulsywne korzystanie z sieci, cyberzależność czy infozależność. Choć różnią się one pod względem definicyjnym i diagnostycznym, łączy je wspólny mianownik – nadmierna i trudna do kontrolowania aktywność online, prowadząca do problemów emocjonalnych, relacyjnych lub rozwojowych (Brenner, 1997; Davis, 2001; Pyżalski, 2012; Scherer, 1997; Tomaszewska, 2012; Young, 1998).

Ewolucja pojęciowa i próby diagnozowania

Pojęcie „uzależnienia od internetu” po raz pierwszy pojawiło się w 1996 roku dzięki psycholożce Kimberly Young. Zauważyła ona, że wiele osób korzysta z sieci w sposób przypominający mechanizmy uzależnienia od substancji – szczególnie jeśli chodzi o rozwój tolerancji (czyli potrzeby coraz dłuższego przebywania online, by odczuć zadowolenie) i objawy odstawienne (jak niepokój czy rozdrażnienie w przypadku braku dostępu). Opierając się na klasyfikacji DSM-4 dotyczącej uzależnień od substancji psychoaktywnych, Young zaproponowała własny zestaw kryteriów diagnostycznych (Young, 1996).
Wkrótce inni badacze – m.in. Mark Griffiths – zaczęli definiować problem bardziej jako uzależnienie behawioralne, czyli niezwiązane z substancjami, lecz z określonymi działaniami (Griffiths, 1996). W odpowiedzi na to Young zaktualizowała swoje podejście, korzystając z kryteriów DSM-4 dla patologicznego hazardu, co pozwoliło lepiej oddać charakter trudności z kontrolą zachowań online.
W jej opracowaniu znalazło się osiem charakterystycznych objawów nadmiernego korzystania z internetu (Young, 1998; Poprawa, 2011):

• silne zaabsorbowanie internetem,
• wydłużanie czasu online w celu uzyskania satysfakcji,
• powtarzające się nieudane próby ograniczenia czasu korzystania z sieci,
• uczucie niepokoju, drażliwości lub przygnębienia przy braku dostępu do internetu,
• trudności z planowaniem i kontrolą czasu spędzanego online,
• problemy rodzinne, społeczne lub zawodowe z powodu intensywnego korzystania,
• ukrywanie swojego zaabsorbowania internetem przed bliskimi,
• używanie internetu jako ucieczki od stresu i trudnych emocji.
   

W kolejnych latach pojawiły się kolejne propozycje ujęcia problemu. Nathan A. Shapira wraz z zespołem zaproponował mniej stygmatyzujące określenie – problematyczne korzystanie z internetu (PUI) – rozumiane jako zaburzenie kontroli impulsów (Shapira et al., 2003). W niniejszym tekście zdecydowaliśmy się stosować właśnie ten termin. Używamy go w szerokim rozumieniu, definiując to zjawisko jako (Tomczyk i in., 2020): nadmierne i/lub niewłaściwe korzystanie z internetu, które może prowadzić do problemów psychologicznych, społecznych, edukacyjnych i/lub zawodowych.
Taka definicja obejmuje zarówno intensywność (czas), jak i jakość (funkcję i cel) korzystania z sieci, uwzględniając indywidualny kontekst użytkownika – jego wiek, potrzeby, kompetencje oraz środowisko życia. Badacze wskazali cztery kluczowe objawy:

• silne pragnienie bycia online,
• korzystanie dłużej niż pierwotnie zakładano,
• realne trudności życiowe wynikające z nadużywania internetu,
• brak związku tych zachowań z innymi zaburzeniami psychicznymi, np. epizodami maniakalnymi.
   

Z kolei Jerald Block (2008) wskazał, że kluczowymi wskaźnikami PUI mogą być: utrata poczucia czasu, objawy odstawienne, rozwój tolerancji oraz negatywne konsekwencje społeczne i zawodowe.

W Polsce IAT został zaadaptowany przez zespół Pawła Majchrzaka i Niny Ogińskiej-Bulik (Majchrzak & Ogińska-Bulik, 2010), a inne narzędzia badawcze rozwijały m.in. Barbara Pawłowska i Ewa Potembska, badając poziom zagrożenia uzależnieniem u młodzieży.
Do najczęściej analizowanych symptomów w narzędziach diagnostycznych należą:

• silna potrzeba korzystania z internetu,
• zaniedbywanie innych aktywności (np. snu, odpoczynku, nauki),
• fantazjowanie o życiu „na stałe zalogowanym”,
• pogarszający się nastrój przy braku dostępu do sieci,
• narastająca ilość czasu spędzanego online,
• trudności w przerwaniu aktywności.
   

Skala zjawiska – jak często młodzi ludzie zmagają się z problemem?

Według danych Eurostatu, aż 94% młodych Europejczyków w wieku 16–29 lat korzystało codziennie z internetu (Eurostat, 2020). Najczęstszym sposobem łączenia się z siecią były smartfony (92%), znacznie rzadziej – laptopy (52%).
Warto podkreślić, że jeśli chodzi o PUI najczęściej bada się młodzież, która – jako pokolenie always online – uznawana jest za najbardziej narażoną. Z badań Masaaki Yamady i współpracowników przeprowadzonych w Japonii wynika, że częstość występowania PUI wśród dzieci wynosiła 4,2%. Towarzyszyły mu takie czynniki, jak: pomijanie śniadań, brak aktywności fizycznej, późne zasypianie, słabe więzi z rodzicami i rówieśnikami czy brak jasnych domowych zasad (Yamada et al., 2021).
W Polsce dane są zróżnicowane, ale dają zbliżony obraz:

• według Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę (FDDS), niemal 12% nastolatków w wieku 
• 12–17 lat może doświadczać problematycznego używania internetu, z czego 0,5% wykazuje objawy nasilonego PUI (Makaruk et al., 2019),
• problematyczne korzystanie z sieci częściej dotyczy dziewcząt oraz osób starszych w wieku nastoletnim (15–17 lat),
• w badaniu EU Kids Online Polska 2018 tylko 1,4% nastolatków deklarowało codzienne konflikty związane z ograniczaniem czasu online, a 10% przynajmniej raz w miesiącu prób...