Trauma szokowa czy trauma relacyjna? Różnice, rozpoznanie i metody leczenia

Okazuje się, że przyglądając się życiu poszczególnych osób zgłaszających problemy natury psychicznej, prędzej czy później w narracji tych osób rozpoznajemy objawy przeżytej traumy albo szokowej, albo rozwojowej, a często jednej i drugiej, które występują jako niezależne zaburzenia lub w postaci objawów maskujących inne choroby lub zaburzenia, dlatego tak trudna jest diagnoza. 
Istotne jest zwrócenie uwagi na fakt, że zaburzenia związane ze stresem (w tym traumą) związane są bezpośrednio z ekspozycją na działanie stresującego lub traumatycznego wydarzenia albo niekorzystnych doświadczeń. Nie u wszystkich osób narażonych na działanie czynnika stresowego rozwinie się zespół stresu pourazowego czy złożony zespół stresu pourazowego. Jednak zauważyć należy, że osoby, u których zdiagnozowoano PTSD lub C-PTSD, musiały być wystawione na działanie stresującego lub traumatycznego wydarzenia, lub serii takich wydarzeń. (Gałecki, Szulc, 2023). 

Czym jest trauma, a czym posttraumatyczny wzrost?

Pojęcie „trauma” pochodzi z greckiego i oznacza „ranę, uraz”, a więc odnosi się do skutku przykrego wydarzenia. Oprócz takiego znaczenia (subiektywne doświadczenie osoby z urazem psychicznym) można też spotkać się z użyciem słowa „trauma” w sensie samego zdarzenia, które uznaje się jako obiektywnie traumatyzujące. Nie jest więc jasne, czy „posiadanie traumy” oznacza udział w określonym wydarzeniu czy specyficzny sposób reakcji na przeżycia lub psychicznego przetwarzania owego wydarzenia (Pietkiewicz, Tomalski, 2018). Coraz częściej jednak uznajemy, że doświadczanie traumy jest subiektywnym odczuciem i doświadczeniem obiektywnych zdarzeń.
Według ICD-10/11 (International Classification of Diseases) psychotrauma oznacza: „zdarzenie obciążające lub sytuację nadzwyczajnego zagrożenia lub o rozmiarach katastrofy (krótkie lub utrzymujące się przez dłuższy czas), które u niemal każdego wywołałaby głęboką rozpacz” (1980).
Trauma jest doświadczeniem głęboko zakorzenionym w ludzkiej psychice, pozostawiającym ślady zarówno na poziomie emocjonalnym, jak i somatycznym. Współczesna psychotraumatologia wypracowała różnorodne koncepcje pozwalające na rozumienie i klasyfikowanie tego zjawiska, z których szczególnie istotne są dwie kategorie: trau­­ma szokowa i trauma relacyjna. Oba te typy trau­­my różnią się zarówno pod względem mechanizmów powstawania, jak i długofalowych skutków dla funkcjonowania jednostki, co czyni je przedmiotem intensywnych badań i refleksji klinicznej.
Wiemy zatem, że nie każde obciążenie stanowi traumę, ale każda trauma jest obciążająca. 
W pracy z dziećmi i młodzieżą doświadczającymi obciążeń traumatycznych należy wziąć pod uwagę subiektywny charakter tych zdarzeń jako traumatycznych. Żadna osoba z zewnątrz, bez względu jak wysokiej rangi jest specjalistą, nie może uznać dyrektywnie, które z doświadczonych zdarzeń stanowić będzie dla jednostki traumę, a które stanie się doświadczeniem mającym znamiona tzw. posttraumatycznego wzrostu (PTG), będącego procesem, w którym po traumie jednostka nie tylko powraca do normalności, ale także dokonuje osobistego rozwoju, który nie byłby możliwy bez tego trudnego doświadczenia. PTG to coś więcej niż tylko odbudowanie swojego życia – to głębsza transformacja, która prowadzi do zmiany w postrzeganiu siebie, swoich wartości i relacji z innymi (Calhoun, Tedeschi, 2004). Według Tedeschiego i Calhouna (2004) osoby doświadczające PTG mówią o tym, że po traumie stały się silniejsze, mądrzejsze i bardziej doceniające życie.

Kluczowe obszary, w których pojawia się posttraumatyczny wzrost, to:

• poprawa relacji z innymi,
• odkrycie nowych możliwości,
• zwiększenie poczucia osobistej siły,
• pogłębienie duchowości,
• docenienie codziennych, małych rzeczy w życiu. 
   

Zarówno samo doświadczenie traumy, jak i zdolność do PTG są uwarunkowane subiektywnie. Tylko osoba doświadczająca danego zdarzenia może określić je jako traumatyczne, pozytywne lub neutralne. Niestety w wyniku reakcji otoczenia osoba doświadczająca subiektywnie trudnych zdarzeń może mieć poczucie, że to, co ją spotkało, wcale nie jest traumatyczne, bo takie właśnie komunikaty słyszy od otoczenia: „To nic takiego, innym przytrafiają się gorsze rzeczy”, „Nie dramatyzuj, to tylko drobny uraz”, „Nie bądź przewrażliwiony(-a), on/ona nie chcieli Ci wyrządzić krzywdy”, „Uspokój się, wyolbrzymiasz, ja też byłam bita w dzieciństwie i jakoś wyszłam na ludzi” itd. W powyższych przykładach zauważyć można, że pomimo wyodrębnienia mniej oczywistych lub bardziej oczywistych czynników traumy najtrudniejsze są te, które są wynikiem działań drugiego człowieka, szczególnie wtedy, kiedy jest nim osoba, której ufamy – rodzic, bliski opiekun, przyjaciel, nauczyciel itd. 

Trauma szokowa a trauma relacyjna

Zgodnie z typologią traumy według Lenore Ter (1991) możemy wyodrębnić traumę typu I, w wyniku której może pojawić się PTSD, oraz traumę typu II, której konsekwencją może być C-PTSD. 
Trauma szokowa, wynikająca z nagłych, ekstremalnych wydarzeń, takich jak katastrofy, wypadki czy napaści, odzwierciedla reakcję organizmu na sytuacje bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia. Rozmowa na temat przeżytego zdarzenia jest możliwa, objawy są przeważnie klarowne, a wspomnienia bardzo żywe - wtedy może pojawić się PTSD pełnoobjawowe. 
Kiedy główną doświadczaną emocją jest lęk, możemy również założyć dobre rokowanie co do leczenia.
W przeciwieństwie do traumy szokowej trauma relacyjna rozwija się powoli, w ramach długotrwałych relacji międzyludzkich, zwłaszcza tych nacechowanych przemocą, zaniedbaniem czy brakiem bezpiecznego przywiązania. Jest to zazwyczaj seria połączonych ze sobą zdarzeń lub długotrwale powtarzających się doświadczeń traumatycznych. Najczęściej należą do niej takie zdarzenia, jak:

• przemoc fizyczna lub seksual­na w dzieciństwie,
• długotrwałe doświadczenia przemocy ze strony drugiego człowieka. Są to doświadczenia nieupubliczniane, podczas których często zaprasza się ofiarę, by utrzymywała zdarzenie w tajemnicy, pod groźbą zagrożenia niebezpieczeństwem dla danej osoby lub jej bliskich. 
   

Objawami doświadczanej traumy rozwojowej są:

• rozmyte, niewyraźne wspomnienia, 
• silna tendencja do dysocjacji, 
• zaburzenia więzi, 
• pojawia się złożone PTSD – głównymi emocjami są emocje wtórne (np. wstyd, obrzydzenie),
• terapia jest znacznie trudniejsza. 
   

Często występuje współchorobowość ujmowana według M. Schmid (2008) jako mniej oczywiste symptomy traumy: 

• zaburzona zdolność do empatii,
• zaburzenia kontroli impulsów samoregulacji, tolerancji na stres, 
• zdolność do dysocjacji i postrzegania zmysłowego,
• zaburzenia postrzegania swojego ciała, cielesnego Ja, 
• somatyzacja, 
• zaburzenia więzi, 
• zaburzenia interakcji,
• pobudzenie, 
• intruzje, unikanie, 
• brak poczucia własnej wartości,
• poczucie braku sprawczości, 
• zaburzenia regulowania emocji,
• zaburzenia funkcji poznawczych, 
• mniej kompetencji społecznych.
   

Można powiedzieć, że trauma szokowa...