Zaburzenia lękowe u dzieci: wskazówki diagnostyczne i terapeutyczne w ujęciu systemowym

Zaburzenia lękowe u dzieci: rosnący problem 

Zaburzenia lękowe coraz częściej dotykają dzieci oraz młodzież. Szacuje się, że w odniesieniu do populacji światowej aż 12,7% dzieci i nastolatków zmaga się z zaburzeniami psychicznymi. Najczęściej wymienia się tu zaburzenia lękowe (5,2%), zespół neurorozwojowych zaburzeń psychicznych ADHD (3,7%) czy zaburzenia opozycyjno-buntownicze (3,3%) (Erskine i wsp., 2015). Kompleksowe badania zdrowia przeprowadzone w Polsce pokazały, że aż 6,5% dzieci i młodzieży w wieku 7–17 lat zmaga się z zaburzeniami lękowymi, następnie 2% z ADHD oraz ok. 1,9% z zachowaniami opozycyjno-buntowniczymi (EZOP II; Ostaszewski i wsp., 2021). Natomiast dzieci w wieku 0–6 lat najczęściej cierpią na zaburzenia emocjonalno-afektywne. W Polsce jest to około 6% najmłodszych (Biechowska i wsp., 2021). 
Powyższe dane pokazują, że zaburzenia lękowe są obok zaburzeń nastroju jednymi z najczęściej występujących zaburzeń wśród dzieci i młodzieży. Rozpowszechnienie zaburzeń lękowych różni się w zależności od ich rodzaju. Przyjmuje się, że około 1% adolescentów zmaga się z zaburzeniami lękowymi uogólnionymi, odnosząc się do populacji światowej (Gałecki i Szulc, 2023).

Rozpoznanie zaburzeń lękowych u dzieci: kluczowe symptomy

Zaburzenia lękowe są grupą objawów i zachowań, które współwystępują ze sobą. Cechują się m.in. obecnością nadmiernego lęku, niepokoju i zamartwiania się, co ma negatywny wpływ na codzienne funkcjonowanie dziecka (Gałecki i Szulc, 2023; Morrison, 2016). Do grupy zaburzeń lękowych należą m.in.:

• lęk separacyjny, 
• fobie, 
• mutyzm wybiórczy, 
• zaburzenia lękowe z napadami paniki, 
• uogólnione zaburzenie lękowe (GAD).
   

Lęk separacyjny u dzieci rozpoznaje się po wystąpieniu natychmiastowego, silnego lęku w sytuacji oddzielenia od osób znaczących. Najczęściej są to rodzice dziecka, dziadkowie czy osoby dla dziecka ważne. Warto zauważyć, że lęk separacyjny jest zjawiskiem normatywnym, jednak kiedy jego objawy trwają kilka miesięcy, a codzienne funkcjonowanie dziecka jest obarczone wysokim poziomem dystresu ze względu na brak obecności opiekuna, wówczas rodzic powinien zgłosić się po pomoc do specjalisty (Błaszczak, 2023; Gałecki i Szulc, 2023; Morrison, 2016; World Health Organization, 2020). Najczęściej dzieci zmagające się z lękiem separacyjnym obawiają się śmierci opiekuna, dopytują o jego miejsce pobytu, a będąc w sytuacjach społecznych, mogą „przyklejać” się do swojego opiekuna. Ponadto nie będą zainteresowane nocowaniem poza domem czy będą wykazywały trudności w samodzielnym zasypianiu (Gałecki i Szulc, 2023; WHO, 2020).

Mutyzm wybiórczy zazwyczaj jest diagnozowany w momencie rozpoczęcia przez dziecko edukacji szkolnej. Jest to moment dla niego niezwykle stresogenny ze względu na poznanie wielu nowych osób, w tym nauczycieli czy rówieśników. Mutyzm charakteryzuje się wybiórczym stosowaniem mowy w sytuacjach społecznych, np. dziecko mówi w domu, ale w szkole już nie. Za diagnostyczne uważa się występowanie wybiórczości mowy co najmniej miesiąc (wyłączając pierwszy miesiąc szkoły oraz inne trudności językowe). Zaburzenie to pociąga za sobą negatywne konsekwencje szkolne i interpersonalne. Dziecko zazwyczaj nie może realizować swoich pasji czy doskonalić umiejętności (np. czytania) oraz tworzyć satysfakcjonujących relacji z rówieśnikami. Warto także zwrócić uwagę na dodatkowe cechy towarzyszące zaburzeniu, takie jak: nieśmiałość, strach przed zawstydzeniem, poczucie osamotnienia, kompulsywność, wybuchy złości. W zachowaniu dziecka mogą także wystąpić niektóre zachowania o zabarwieniu opozycyjnym. Mutyzm wybiórczy najczęściej współwystępuje z fobią społeczną (Gałecki i Szulc, 2023; Kos, 2022). 

Fobia społeczna związana jest przede wszystkim z lękiem przed ośmieszeniem, negatywną oceną w sytuacjach społecznych. Najczęściej występuje przez kilka miesięcy w jednego rodzaju sytuacjach społecznych, takich jak rozmowa, ale może także występować w sytuacjach wygłaszania prezentacji czy jedzenia w miejscu publicznym (Gałecki i Szulc, 2023; ICD-11;WHO, 2020). Dzieci zazwyczaj unikają tego typu sytuacji. Unikanie sytuacji lękotwórczych paradoksalnie wzmacnia lęk, ponieważ dziecko nie jest w stanie oswoić lęku ani wypracować strategii poradzenia sobie z nim (Ćwiklińska, 2020).

Zaburzenia lękowe z napadami paniki są nawracającymi, niespodziewanymi atakami paniki, które mogą pojawiać się bez względu na obecność konkretnych osób, bodźców czy sytuacji. Najczęstszymi objawami paniki są, oprócz silnego przypływu uczucia lęku, uczucie przyspieszonego bicia serca, nadmierne pocenie się, drżenie, uczucie spłyconego oddechu, wrażenie dławienia się, nudności, obawa przed zbliżającym się ­
zasłabnięciem, uderzenia gorąca czy uczucie odrętwienia. Po ataku paniki dziecko może odczuwać ogromne zmęczenie – to normalne. Każdy atak paniki kosztuje dziecko wysiłek fizyczny i psychiczny (Gałecki i Szulc, 2023; WHO, 2020). 

Dzieci zmagające się z uogólnionymi zaburzeniami lękowymi szczególnie martwią się o osiągnięcia szkolne. Jednak warto pamiętać, że tematyka zmartwień zmienia się z wiekiem dziecka i może poszerzać się zgodnie z kryzysami rozwojowymi (Gałecki i Szulc, 2023; WHO, 2020). Do najczęstszych objawów, oprócz wystąpienia silnych lęków i obaw, u dzieci w tym zaburzeniu zaliczamy: uczucie napięcia, męczenie się, niepokój, trudności w skupieniu uwagi, napięcie mięśniowe, drażliwość czy zaburzenia snu (Gałecki i Szulc, 2023; WHO, 2020).

Wskazówki diagnostyczne 

Diagnoza oraz leczenie zaburzeń lękowych u dzieci wymaga kompleksowego i systemowego podejścia. Kompleksowość odnosi się do współpracy specjalistów (zarówno pediatrów, psychiatrów dziecięcych, jak i psychologów), która ma zagwarantować weryfikację zgłaszanego problemu dziecka z różnych perspektyw. Natomiast systemowość odnosi się do pracy i wsparcia całej rodziny, w której rozwija się dziecko. Terapia systemowa zakłada, że lęk objawiający się w funkcjonowaniu dziecka jest związany z nieprawidłowościami występującymi w systemie rodzinnym. Nieprawidłowości te prowadzą do niezaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka, takich jak: potrzeba akceptacji, potrzeba miłości, potrzeba bezpieczeństwa, potrzeba autonomii czy potrzeba akceptacji. Deprywacja potrzeb dziecka może prowadzić do wykształcenia się zaburzeń lękowych (Ćwiklińska, 2020; Gałecki i Szulc, 2023; Morrison, 2016).
Diagnoza zaburzeń lękowych w początkowej fazie obejmuje wykluczenie wszelkich zaburzeń somatycznych, w których przebiegu mogą one występować. Szczególnie dotyczy to: zaburzeń endokrynologicznych, hipoglikemii, astmy, padaczki, zaburzeń neurologicznych, chorób układu krążenia (Gałecki i Szulc, 2023; Morrison, 2016, WHO, 2020). Ponadto w procesie diagnostycznym zaburzeń lękowych należy wykluczyć nadmierne spożywanie przez dzieci i młodzież napojów zawierających kofeinę, napojów energetyzujących, substanc...