Zaburzenia adaptacyjne u dzieci i młodzieży – zróżnicowanie objawów

Sytuacje stresujące wynikać mogą zarówno z nienormatywnej, jak i normatywnej uciążliwości życia społecznego. Wśród nich wyróżnia się: stresory powiązane z unieważnieniem dziecięcych potrzeb, przeciążeniem (nadmierne oczekiwania), zagrożeniem, utrudnieniem (różnego rodzaju bariery komunikacyjne) czy konfliktami psychologicznymi (rywalizacja z rodzeństwem lub sprzeczne polecenia). Część sytuacji, które pozornie wydają się błahe, w dziecięcym przeżywaniu są wymagającymi wyzwaniami, jak przykładowo: trudności szkolne, niepowodzenia w sferze rówieśniczej czy przyjście na świat nowego członka rodziny. Określenie czynnika powodującego zaburzenia adaptacyjne może być istotne z punktu widzenia planowania procesu terapeutycznego.
Z uwagi na sam charakter populacji dziecięco-młodzieżowej oraz metodę pomiaru szacuje się, że skala rozpowszechnienia zaburzeń adaptacyjnych jest zróżnicowana. Wśród nastolatków do grupy najczęstszych stresorów należy zaliczyć problemy związane z odrzuceniem przez rówieśników, zaburzeniami rozwoju tożsamości społecznej i indywidualnej, w tym seksualnej.
Decyzja rodziców o konsultacji dziecka ze specjalistą może wynikać z jego gwałtownych reakcji, aktów niszczenia mienia, bójek, awantur, reakcji prowokacyjnych i zaczepnych, uchylania się od obowiązku szkolnego, używania wulgaryzmów, wybuchów złości wobec kolegów i/lub rodziców, a także najczęściej w przypadku nastoletnich pacjentów – z zachowań autodestrukcyjnych w postaci samookaleczeń.
W grupie przedszkolaków dziecięca symptomatologia jest niezwykle szeroka, od niepłynności mowy, przez nieadekwatną nieśmiałość po obniżenie łaknienia. Wydarzenia stresujące mogą uruchomić tendencje do regresu rozumianego jako powrót do typowych zachowań charakterystycznych dla poprzednich faz rozwoju. Do profilu aktywności regresywnych zaliczyć można nocne moczenie, domaganie się wsparcia w trakcie karmienia, wkładanie do jamy ustnej palców, zmiana sposobu mówienia na bardziej dziecinny.

Zaburzenia adaptacyjne w klasyfikacjach diagnostycznych

Analiza literatury ściśle określa czas pojawienia się objawów od zadziałania czynników stresogennych (DSM-5 – 3 miesiące, ICD-10 i ICD-11 – 1 miesiąc). Przyjmuje się, iż nie trwają dłużej niż pół roku od ustąpienia stresu bądź jego następstw. W porównaniu do ICD-10, ICD-11 odchodzi od stawiania diagnozy zaburzenia adaptacyjnego na podstawie występowania fragmentarycznych grup objawów innego zaburzenia psychicznego.

Badawcze kryteria diagnostyczne dla zaburzeń adaptacyjnych według ICD-11:

• Zaburzenia adaptacyjne pojawiają się w ciągu miesiąca od ujawnienia się stresora, czego przykładami mogą być konflikty w szkole czy rozpoznanie choroby. Zaburzenie może czasem pojawić się z dużym opóźnieniem, np. trzy miesiące po narażeniu na ekspozycję.
• U dzieci zaburzenia adaptacyjne mogą objawiać się przez nawracające negatywne myśli na temat stresora, które najczęściej uwidaczniane są w postaci objawów psychosomatycznych (bóle głowy lub brzucha), nadpobudliwości czy w problemach z koncentracją. Zachowania regresywne, zaburzenia snu czy moczenie nocne mogą być przejawem trudności z przystosowaniem, o ile trwają około jednego miesiąca. Z kolei u nastolatków o zaburzeniach adaptacyjnych może świadczyć większa skłonność do używania substancji lub/i podejmowania zachowań ryzykownych.
• Pochłonięcie czynnikiem stresogennym bądź jego następstwami, np. w postaci ruminacji, zamartwiania się, ciągłego analizowania konsekwencji, co w dalszej perspektywie przekłada się na trudności w przystosowaniu się do nowej sytuacji.
   

Tabela 1. Zaburzenia adaptacyjne w klasyfikacjach

Objawy klasyfikuje się jako zaburzenia adaptacyjne w sytuacji, gdy żadne inne zaburzenie lepiej go nie wyjaśnia. Objawy zwykle mijają w ciągu pół roku (chyba że czynnik stresogenny jest podtrzymywany przez dłuższy czas). Zmiana rozpoznania jest konieczna w sytuacji utrzymywania się objawów dłużej niż pół roku.
W trakcie trwania procesu diagnostycznego w pierwszej kolejności należy przeprowadzić szczegółową analizę różnicową oraz dokonać wykluczenia pozostałych zaburzeń, np. lękowych, separacyjnych w dzieciństwie, zaburzeń depresyjnych nawracających, zaburzeń depresyjnych z pojedynczym epizodem, przedłużające się zaburzenia żałoby, nieskomplikowaną żałobę, wypalenie zawodowe oraz...