Narzędzia diagnostyczne w pomocy psychologicznej dla nastolatków

Uwarunkowania wyboru narzędzi diagnostycznych

Wybór najlepszego z możliwych dostępnych narzędzi diagnostycznych zależy od wielu czynników. 
Po pierwsze, od poziomu udzielanej pomocy psychologicznej. System pomocy psychologicznej zbudowany jest piętrowo. Na każdym z pięter systemu do skutecznego udzielenia pomocy potrzebne jest trafne rozpoznanie. Osoby udzielające pomocy mają też różne kwalifikacje do stosowania narzędzi diagnostycznych. I z drugiej strony poszczególne narzędzia diagnostyczne wymagają od swoich użytkowników różnych kwalifikacji. Użytkownikami niektórych testów psychologicznych mogą być jedynie psychologowie, ale część testów przeznaczona jest także dla innych specjalistów.
Po drugie, wybór narzędzi diagnostycznych zależy od diagnozowanego obszaru oraz stawianego pytania/problemu diagnostycznego. Zależnie od tego, czy prowadzimy diagnozę inteligencji i innych procesów poznawczych, czy diagnozę osobowości, relacji rodzinnych i szkolnych lub też talentów i uzdolnień, będziemy sięgać po inne narzędzia diagnostyczne. Zamieszczone niżej tabele prezentują dostępne, choć z pewnością nie wszystkie, bo jest ich naprawdę wiele, testy psychologiczne w poszczególnych diagnozowanych obszarach funkcjonowania nastolatków.
Wybór danego narzędzia, zwłaszcza jeśli w konkretnym obszarze mamy do dyspozycji kilka alternatywnych narzędzi, będzie zależał również od osobistych preferencji diagnosty, przyjmowanego przez niego paradygmatu, w którym pracuje, znajomości bądź nie danej metody, jej dostępności w danej placówce, w której wykonujemy diagnozę. Dla praktyków oznacza to konieczność ciągłego zdobywania wiedzy eksperckiej i doszkalania się w zakresie stosowania narzędzi. Dla zarządzających placówką konieczność poszukiwania środków na nabycie kolejnych udostępnianych metod.

Diagnoza (gr. diagnosis – rozpoznanie) – proces aktywnego poszukiwania informacji, którego celem jest efektywna zmiana stanu psychospołecznego ludzi. Jest to warunek sine qua non skuteczności pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Wreszcie na wybór danego narzędzia pewien wpływ, oprócz wiedzy o specyfice okresu rozwojowego, jakim jest dorastanie, będzie miała także specyfika danego, konkretnego nastolatka. Dobrze nawiązany kontakt z nastolatkiem stanowi podstawę całego procesu diagnostyczno-pomocowego, ale może także zaowocować poznaniem preferencji danego nastolatka, co do metod pracy i formy udzielania odpowiedzi na pytania. To może mieć wpływ na przykład na wybór między narzędziami typu papier-ołówek a narzędziami w wersjach elektronicznych. Tych ostatnich jest współcześnie coraz więcej, a ich dodatkową, niewątpliwie ważną zaletą z punktu widzenia diagnosty, jest też system wsparcia diagnosty pomagający w obliczeniu wyników i dokonaniu ich interpretacji.

Wzajemna weryfikacja i dopełnianie się metod diagnostycznych

Warto też pamiętać o wzajemnej weryfikacji metod w celu postawienia jak najbardziej trafnej diagnozy. Wyniki otrzymane z badań z wykorzystaniem różnych narzędzi należy traktować jako ukazujące inne aspekty, ale jednak wzajemnie się uzupełniające i budujące – łącznie – bardziej trafny, a więc i pełniejszy obraz badanego zjawiska. Ważne jest zatem sięganie po różnorodne narzędzia, a nie nadużywanie testów, co jak się wydaje, może stanowić współcześnie, również z powodu ich wielości i zwiększonej dostępności, spore zagrożenie. Testy psychologiczne mogą być bowiem wartościowym źródłem informacji dla diagnosty, o ile spełniają odpowiednie kryteria dobroci (Brzeziński, 2011; Hornowska, 2009), a ich wyniki celowo wzbogaca się danymi psychologicznymi pochodzącymi z innych źródeł, np. obserwacji i/lub wywiadu. Warto jednak pamiętać, iż testy są narzędziami pomiarowymi, które – podobnie jak inne narzędzie – mogą dostarczać użytecznych wyników, jednak stosowanie złych testów, podobnie jak dobrych w nieuprawniony sposób, musi prowadzić i zazwyczaj prowadzi do błędnych i szkodliwych społecznie decyzji (Hornowska, 2001). Komisja ds. Testów Psychologicznych Komitetu Psychologii PAN (2016) opublikowała dokument zawierający opis standardów jakości, które powinny spełniać testy psychologiczne – w tym także kwestionariusze. Korzystając z zawartych w tym dokumencie wytycznych, osoby, które wybierają narzędzia na potrzeby realizowanych badań, mogą samodzielnie dokonać oceny narzędzia lub poprosić dostawcę narzędzia o potrzebne, wymienione w tym komunikacie informacje.

Tabela 1. Kategorie testów psychologicznych ze względu na wymagane kwalifikacje użytkowników*

* Kategoryzacja opracowana przez Komisję do Spraw Testów Psychologicznych działającą z ramienia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, która pokategoryzowała narzędzia diagnostyczne na podstawowe grupy oraz określiła wymagania potrzebne do zakupu testów oferowanych przez Pracownię Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Zalety i ograniczenia narzędzi diagnostycznych w diagnozie nastolatka

Nie mamy ciągle i pewnie nigdy mieć nie będziemy jednego doskonałego narzędzia diagnostycznego. 
Gdyby takie zostało przez kogoś opracowane, z całą pewnością zrezygnowalibyśmy z pozostałych i stosowali tylko to jedno, tymczasem każde z dostępnych narzędzi ma swoje zalety, ale też ograniczenia, o czym warto pamiętać, decydując się na jego stosowanie.

Dostępne skrzynki z narzędziami

Wskazane jest też wspomnieć o miejscach, przestrzeniach, gdzie można, często w otwartym dostępie, czyli w wersji elektronicznej i bezpłatnej, znaleźć wiele wartościowych metod do pracy z nastolatkiem. Warto w swojej pracy systematycznie zaglądać do dostępnej oferty, poznawać nowe pojawiające się pozycje i dzielić się dobrymi praktykami z innymi specjalistami.

Tabela 2. Testy do diagnozy inteligencji nastolatków