Metody pracy z nastolatkiem po próbie samobójczej i z jego rodziną

O wielu próbach samobójczych wiedzą tylko zainteresowani i ich najbliżsi. Zdarzają się i takie, o których wiedzą tylko te osoby, które je podejmowały. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego szacują, że na jedno dokonane samobójstwo dziecka przypada 100–200 prób samobójczych (Shain, 2016; Goldsmith i in., 2002; Husain, 1990). W Polsce w 2023 r. Komenda Główna Policji odnotowała 1994 próby samobójcze w grupie wiekowej 7–18 lat. Większość z nich, czyli 1916, dotyczyła nastolatków w przedziale wiekowym 13–18 lat. 
Tendencja wzrostowa liczby podejmowanych prób samobójczych wśród dzieci i młodzieży obserwowana jest od 2021 r. i powoduje, że w gabinetach psychologów i psychoterapeutów pojawia się coraz więcej nastoletnich klientów z tego rodzaju doświadczeniem. Jako specjaliści zdrowia psychicznego powinniśmy więc zastanowić się, czy posiadamy odpowiednie kompetencje i narzędzia do pracy z tą, niestety, coraz liczniejszą grupą. 

Wyniki badań i początek współpracy z nastolatkiem

Rozpoczynając pracę z nastolatkiem, warto pamiętać, że psycholog/psychoterapeuta jest reprezentantem innego świata niż świat nastolatków. Dorosły często utożsamiany jest z wartościami, przeciwko którym młody człowiek się buntuje, lub ze światem, w którym czuje się niezrozumiany i nieważny. 
Musimy pamiętać również o tym, że próba samobójcza jest ostatnim etapem odczuwania przez nastolatka „bólu psychologicznego” (Shneidman, 1993) – autor tego pojęcia określa go jako „poczucie krzywdy, udręki, ucisku, uciążliwości, cierpienia o podłożu psychologicznym w psyche, w umyśle. Jest ono nieodłącznie związane z owym podłożem – to ból związany z poczuciem wstydu, winy, poniżenia, samotności, lękiem, obawą czy strachem przed starością lub tragiczną śmiercią”. „Do próby samobójczej dochodzi w momencie, w którym dana osoba uznaje swój ból psychiczny za nie do wytrzymania. To oznacza, że mówiąc o samobójstwie mamy również do czynienia z różnymi progami odporności na ból psychiczny” (Shneidman, 1985, 1992). 
Badania American Association of Suicidology wykazały, że 80% osób zamierzających targnąć się na swoje życie szukało pomocy przed podjęciem próby samobójczej. Młody człowiek często przekazuje sygnały werbalne i niewerbalne wskazujące na ryzyko samobójstwa. Aż 25% nastolatków, którzy próbowali odebrać sobie życie, deklaruje, że poszukiwało pomocy u dorosłych, ale jej nie znalazło, co spowodowało utratę nadziei na wyjście z trudnej sytuacji (Szymańska, 2012). Zdarza się, że psycholog/psychoterapeuta, do którego trafia nastolatek po próbie samobójczej, jest kolejnym dorosłym na jego drodze, od którego oczekuje wsparcia, zrozumienia i empatii. Gdy poprzednie próby kończyły się niepowodzeniem, to trudno naszemu klientowi zaufać, że tym razem będzie inaczej. To powoduje, że nawiązanie relacji z nastolatkiem, który próbował targnąć się na swoje życie, może być niezwykle trudne i wymaga od nas wielkiej uwagi, otwartości, postawy zaciekawienia i umiejętności słuchania, empatii, cierpliwości, a przede wszystkim nieoceniającej postawy akceptacji. Te wszystkie umiejętności są niezbędne, aby zrozumieć, co i w jaki sposób doprowadziło naszego klienta do podjęcia tak drastycznego kroku, jakim jest próba samobójcza. Bardzo ważna jest również umiejętność obserwacji, gdyż nie zawsze deklaracje nastolatka są zgodne z jego faktycznymi odczuciami, zamiarami i planami. Nastolatek, który pojawia się w naszym gabinecie, często jest w oporze, ponieważ jeżeli próba samobójcza była podejmowana z faktycznym zamiarem zakończenia swojego życia (a nie była potrzebą kontaktu/bezpieczeństwa/więzi) to nastolatek nie chce być w gabinecie terapeuty i nie chce pracować nad zmianą. 
Co czwarty nastolatek po próbie samobójczej ponownie próbuje odebrać sobie życie w ciągu następnego roku (Gmitrowicz, Makara-Studzińska, Młodożeniec, 2015).
W związku z powyższym jednym z pierwszych działań, jakie podejmujemy, pracując z nastolatkiem po próbie samobójczej, jest ocena ryzyka samobójstwa, które będzie stanowiło podstawę planowania interwencji terapeutycznych. Do oceny ryzyka samobójstwa możemy wykorzystać gotowe wystandaryzowane narzędzia: 

• Skalę Oceny Myśli Samobójczych Becka (Beck, Steer, Ranieri, 1988) – 19-punktowa skala służąca do oceny myśli samobójczych, jak również do monitorowania odpowiedzi na leczenie.
• Skalę Harkavy Asnis do Badania Ryzyka Samobójstwa (Asarow i in., 2012) – subiektywna skala oceniająca zachowania suicydalne oraz czynniki predykcyjne prób samobójczych.
• Adolescent Suicide Interview (ASI) (Lucas, 1997) – półustrukturalizowany wywiad z czterema działami do oceny objawów dużej depresji, ideacji samobójczych, powagi prób samobójczych oraz ekspozycji na samobójstwa. 
• Suicidal Behaviors Interview (SBI) (Reynolds, 1990) – 22-punktowa skala stworzona do oceny aktualnego ryzyka zachowań samobójczych u młodzieży.
• Kwestionariusz K-SADS-PL (Kaufman, Birmaher, Brent, Rao, Flynn, Moreci i in., 1997) – ustrukturalizowany wywiad dla dzieci i młodzieży (6–18 lat) będący zbiorem kryteriów diagnostycznych oraz podskal oceniających objawy najważniejszych zaburzeń psychicznych, ich ciężkości oraz uwzględniający ocenę ryzyka samobójstw.
   

Ocena ryzyka samobójstw

W ocenie ryzyka samobójstwa u nastolatka kluczowe jest zrozumienie czynników ryzyka oraz aktualnej sytuacji psychologicznej i społecznej, w jakiej znajduje się nasz klient. Do tego niezbędny jest nam szczegółowy wywiad nie tylko z nastolatkiem, ale również z jego rodzicami (opiekunami prawnymi), obejmujący pytania o czynniki psychologiczne, społeczne, demograficzne, kliniczne oraz te o podłożu biologicznym. W ocenie ryzyka samobójstwa powinniśmy dokonać oceny i analizy:

• czynników ryzyka – wcześniejsze hospitalizacje psychiatryczne oraz próby samobójcze, w tym częstotliwość i kontekst wcześniejszych zachowań samobójczych (zwiększone ryzyko kolejnej próby), występowanie zaburzeń psychicznych, niedawne zakończenie ambulatoryjnego leczenia psychiatrycznego (zwiększone ryzyko do roku po zakończeniu leczenia), uzależnienie od substancji psychoaktywnych, trudna sytuacja ekonomiczno-bytowa rodziny, znacząca strata (np. tożsamościowa, międzyludzka), ostre lub przewlekłe problemy zdrowotne; 
• charakteru myśli samobójczych – częstotliwość, intensywność i czas trwania myśli (bierne i aktywne), obecność planu samobójczego (zwiększone ryzyko), dostępność środków, aktywne zachowania samobójcze, wyraźne zamiary samobójcze, deklarowany brak strachu przed umieraniem, determinacja w podjęciu próby samobójczej, częstotliwość komunikowania zamiarów samobójczych, postrzeganie śmierci jako jedynego sposobu na poradzenie sobie z cierpieniem;
• aktualnej sytuacji – poważne poczucie beznadziejności i czas jego trwania, samokontrola subiekty...