Praca z rodziną patchworkową – wyzwania terapeutyczne w kontekście trudnych relacji

Cechy i wyzwania rodziny patchworkowej

Wielki Słownik Języka Polskiego podaje: „Rodzina patchworkowa (zrekonstruowana) to rodzina założona przez rodziców, z których przynajmniej jedno ma za sobą wcześniejszy związek lub małżeństwo, obejmująca ich wspólne dzieci, ich dzieci z poprzednich związków, a czasem także byłych partnerów i ich krewnych”. Anna Kwak podaje, że rodziny takie powstają wtedy, gdy „przynajmniej jeden z małżonków wprowadza do nowego związku małżeńskiego dziecko (lub dzieci) z poprzedniego układu” (Kwak, 2005: 86–87). 

Najważniejsze cechy rodziny patchworkowej i wynikające z nich wyzwania:
1. Dzieci z poprzednich związków
Często w różnym wieku i z różnymi potrzebami rozwojowymi, a także wychowujące się dotychczas w innych modelach wychowawczych. Często w rodzinach patchworkowych liczba dzieci jest większa niż w tradycyjnym modelu rodziny, co powoduje, że wzrasta ilość relacji, które trzeba sobie zbudować, funkcjonując w takim układzie. Dzieci muszą odnaleźć się w rzeczywistości związanej z nowym związkiem rodzica, zbudować relacje z nowym partnerem/partnerką i ich dziećmi, nauczyć się komunikacji w rodzinie oraz dzielenia przestrzeni. Mogą pojawiać się konflikty o uwagę rodzica i/lub o zasoby. Dodatkowym utrudnieniem w tej sytuacji może być fakt, że coraz powszechniej stosuje się model naprzemiennego sprawowania opieki nad dziećmi po rozstaniu rodziców, co powoduje, że dzieci w ten sposób funkcjonujące nie są cały czas z rodziną i niejako po każdym powrocie muszą na nowo adaptować się do zasad panujących w danym układzie. Często w rodzinie patchworkowej pojawia się również wspólne dziecko aktualnych partnerów, co może być źródłem zazdrości dzieci z poprzednich związków. Warto tutaj zaznaczyć, że decyzja dwojga dorosłych ludzi o wejściu w związek i budowaniu rodziny patchworkowej jest ich dobrowolną decyzją. Tym, co różni dzieci, jest funkcjonowanie podopiecznych w tym układzie i fakt, że się w nim znalazły jako konsekwencja decyzji dorosłych, która powoduje, że w nagły sposób ich życie się zmienia w bardzo wielu obszarach. Dzieci, które być może nigdy nie spotkałyby się, muszą nagle funkcjonować w jednej rodzinie, a to nie oznacza, że automatycznie się polubią. Z mojej praktyki wynika, że to jest jeden z najczęstszych błędów popełnianych przez dorosłych tworzących rodzinę patchworkową: oczekiwanie od dzieci, że będą się lubiły i miały dobre relacje.    

2. Nowe role i obowiązki w nowym układzie rodzinnym
Jedną z ról jest wejście dorosłego w trudną, nową rolę macochy lub ojczyma – to proces wymagający cierpliwości i zrozumienia ze wszystkich stron: partnera/partnerki, własnego dziecka/dzieci oraz dziecka/dzieci partnera/partnerki. Być może jedno z partnerów do tej pory nie miało dzieci, a teraz nagle musi odnaleźć się w nowej roli lub było rodzicem jednego dziecka, a teraz musi sprostać opiece nad trójką i to w dodatku w różnym wieku i z różnymi potrzebami rozwojowymi? Często jest to źródło konfliktów pomiędzy partnerami, którzy zderzają się ze swoimi wyobrażeniami i oczekiwaniami drugiej strony co do swojego funkcjonowania w tej roli. Nowy układ rodzinny wymaga ustalenia nowych zasad i wyznaczenia nowych granic w relacjach. Może być to szczególnie trudne, jeśli style wychowawcze partnerów znacząco się różnią i/lub jeśli dziecko lub dzieci funkcjonują w opiece naprzemiennej w domach, w których panują odmienne style wychowawcze. Nowe role dotyczą również dzieci: być może w rodzinie pochodzenia dziecko było jedynakiem/jedynaczką albo najmłodszym dzieckiem, natomiast teraz jest np. najstarszym, a dodatkowo dzieci w rodzinie jest troje – to wszystko powoduje, że zmieniają się oczekiwania względem dziecka, pojawiają się nowe obowiązki i zmienia się ilość uwagi, którą rodzic może poświęcić dziecku. Adaptacja do nowego układu rodzinnego będzie trudniejsza dla dziecka, jeśli od rozstania rodziców upłynęło stosunkowo niewiele czasu i jest ono ciągle w procesie żałoby po 
stracie. 

3. Większa niż w tradycyjnym modelu rodzinnym sieć relacji rodzinnych – powiązania pomiędzy rodzicami biologicznymi czy dziadkami i babciami z różnych stron
Biologiczny rodzic dziecka, który formalnie nie mieszka w rodzinie, pozostaje częścią systemu. W rodzinie patchworkowej jest więcej osób, z którymi trzeba się komunikować i uzgadniać decyzje, co może prowadzić do napięć i konfliktów. 

4. Konflikty lojalnościowe
Dzieci mogą się czuć rozdarte pomiędzy lojalnością wobec rodzica biologicznego a budowaniem relacji z nowym partnerem/partnerką rodzica. Konflikt lojalnościowy może również dotyczyć dorosłych: mogę być rozdarty między miłością do partnera/partnerki a miłością do swojego dziecka.

Przed jakimi wyzwaniami stają takie konstelacje rodzinne? 

Z mojego doświadczenia wynika, że najczęściej są to wyzwania związane z budowaniem nowych relacji i, niestety, nadmiernym optymizmem dorosłych co do tego, jak te relacje będą się układać. Pamiętajmy, że tych osi do poukładania jest wiele: diada partnerska, diada rodzic-dziecko biologiczne, ja-dziecko/dzieci partnera/partnerki, dzieci pomiędzy sobą. W rodzinie patchworkowej łączą się różne historie relacyjne, doświadczenia straty (rozwód, rozstanie, śmierć partnera) oraz odmienne style wychowawcze. Życie w rodzinie zrekonstruowanej to spotkanie różnych osobowości, temperamentów, stylów komunikacyjnych i potrzeb – każdy musi sobie w niej znaleźć miejsce, aby stworzyć nową harmonijną wspólnotę. Poniżej przedstawiam listę najczęstszych wyzwań terapeutycznych, z którymi możemy się spotkać w gabinecie, pracując z rodziną patchworkową.

A. Relacje między partnerami:

• napięcia wynikające z wcześniejszych związków i niezamkniętych spraw emocjonalnych,     
• różnice w podejściu do wychowania dzieci (np. różny stopień kontroli, granic, swobody),
• poczucie „nierówności” – jedno z partnerów może czuć się mniej ważne niż biologiczny rodzic dzieci.
   

B. Relacje między rodzicami a dziećmi:

• trudność w budowaniu więzi z dzieckiem partnera/partnerki,
• konflikty lojalnościowe u dzieci („Jeśli polubię nowego partnera mamy/taty, zdradzę biologicznego rodzica”),
• odmienne etapy rozwojowe dzieci – trudność w znalezieniu wspólnych zasad i rytmu rodzinnego oraz możliwości zaspokajania odmiennych potrzeb.
   

C. Relacje między dziećmi:

• rywalizacja o uwagę rodziców,
• poczucie niesprawiedliwości („Jego dzieci mają inne zasady niż ja”),
• trudności w budowaniu tożsamości dziecka w rodzinie patchworkowej.
   

D. Relacje z rodzicem biologicznym:

• emocjonalne napięcia między rodzicami biologicznymi oraz ich wpływ na życie codzienne (np. decyzje wychowawcze, wakacje, szkoła),
• emocjonalne napięcia między nowym partnerem/partnerką a rodzicem biologicznym,
• niejasne granice – kto ma prawo do decydowania o dziecku.

Rodzina patchworkowa składająca się z Kasi i jej dwójki dzieci: 10-letniego Daniela i 8-letniej Zosi oraz Tadeusza i jego 10-letniego syna Marcina. Wszyscy znali się wcześniej, gdyż mama Marcina i Kasia były przyjaciółkami od liceum i obie rodziny często spędzały czas razem, a dzieci bawiły się wspólnie i miały dobre relacje. Rodzice Marcina pozostawali w dobrych relacjach i naprzemiennie sprawowali opiek...