Mentalizacja w pracy terapeutycznej z rodziną w kryzysie relacji międzygeneracyjnej

Czym jest mentalizacja?

Mentalizacja to proces utrzymywania umysłu w umyśle lub myślenia o stanach umysłu. Aktywność metalizująca polega na postrzeganiu i interpretowaniu zachowań człowieka w kategoriach intencjonalnych stanów umysłu (myśli, uczuć, potrzeb, pragnień, przekonań, zamiarów itp.). Bateman i Fonagy (2006) ujmują szerzej zjawisko mentalizacji:

• proces psychiczny polegający na nieodbieraniu i rozumieniu zachowań własnych i innych jako wynikających z intencjonalnych stanów umysłu;
• mentalizacja zakłada zdolność do tworzenia założeń dotyczących stanów umysłu własnych i innych oraz do rozróżniania między wewnętrzną i zewnętrzną rzeczywistością;
• większość stanów umysłu przebiega na zasadzie automatycznej i nierefleksyjnej, a funkcjonowanie interpersonalne ma fundamentalne znaczenie dla procesów regulacji emocjonalnej.
   

Inne teorie objaśniają to zjawisko, wskazując na:

• przechowywanie obrazu umysłu w umyśle,
• zważanie na stany umysłu własnego i innych,
• rozumienie nieporozumień,
• patrzenie na siebie z zewnątrz, na innych od wewnątrz,
• nadawanie zachowaniom wymiaru psychicznego lub kultywacja w umyśle (Bateman i Fonagy, 2006).
   

Rozwój zdolności do mentalizacji a przywiązanie

Podstawowym założeniem koncepcji mentalizacji jest uznanie umysłu jako zdolnego do reprezentacji. Rozwój tych zdolności zawiera się w trzech obszarach:

• rozwój świadomości polegający na reprezentacyjnym traktowaniu natury ludzkiego umysłu,
• wykorzystanie wiedzy i umiejętności dotyczących stanów umysłu i ich regulacji,
• wyłanianie się odrębnego poczucia self.
   

Narzędziem budującym zdolność do mentalizacji jest odpowiednie odzwierciedlanie (mirroring, reflecting). W dużym uproszczeniu, brak umiejętności odzwierciedlania przez opiekuna prowadzi do niedostrzegania przez ­dziecko ­własnych stanów mentalnych, prowadząc do deregulacji systemu psychicznego (braku kontroli nad emocjami, nad procesami myślowymi i postrzegania otoczenia jako niedającego bezpieczeństwa, a w konsekwencji do braku umiejętności dostrzegania stanów umysłu nie tylko własnych, ale również innych).
Mentalizacja jest opisywana w kontekście relacji przywiązania. Obecnie nie tylko teoretyczne dociekania, ale również badania z zakresu neuroobrazowania, pokazują związek między jakością relacji opiekuna z dzieckiem a zdolnością dziecka do mentalizowania stanów umysłu (Fonagy, 2008). 

Pobudzenie związane z konfliktami, zaniedbaniem, brakiem odpowiedzi na reakcje emocjonalne dziecka, deficyt bliskości, kontaktu fizycznego, zaniedbywanie potrzeb fizjologicznych i psychologicznych sprzyja ograniczonej możliwości budowania bezpiecznego przywiązania. Dziecko doświadczające wymienionych sytuacji zdane jest na silniejsze pobudzenie emocjonalne w postaci poczucia zagrożenia, nieprzewidywalności, lęku.
Związek pomiędzy bezpiecznym stylem przywiązania (Bowlby, 1985) a mentalizacją osadza się na kilku mechanizmach:

• pobudzenie emocjonalne utrzymane jest na odpowiednio niskim poziomie sprzyjającym mentalizacji; brak lęku aktywizuje kreatywne zasoby sprzyjające dostrzeganiu przyczyny powstawania napięcia, i przeciwnie – utrzymujący się dystres odbiera tę możliwość;
• bezpieczne przywiązanie sprzyja eksploracji stanów umysłu, połączone z aktywnością psychiczną bliską naturalnemu temperamentowi dziecka, co sprzyja swobodnej ekspresji potrzeb i większemu zainteresowaniu światem zewnętrznym i wewnętrznym;
• mentalizacja rodzi mentalizację – bezpieczne przywiązanie rodzi się w atmosferze relacji odzwierciedlającej; dziecko w bezpiecznej relacji jest częściej mentalizowane, a częstsze mentalizowanie buduje relację opartą na większym poczuciu bezpieczeństwa;
• modelowanie ­zachowania (mentalizującego) przez opie­kuna daje dziecku „narzędzia” do regulacji aparatu psychicznego; w takich okolicznościach dziecko uczy się mentalizować siebie i innych.
   

Wpływ relacji z opiekunem na rozwój zdolności do mentalizacji

Opiekun buduje relację opartą na bezpiecznym przywiązaniu, kiedy mentalizuje dziecko, siebie i relację (nazywa emocje, myśli i potrzeby własne oraz dziecka) oraz nazywa to co się dzieje w relacji w sposób adekwatny do wieku i możliwości mentalnych dziecka.
Na przykład, matka w rozmowie z 5-latkiem, który się rozgniewał po jej powrocie z pracy, może użyć różnych strategii mentalizowania: „Wiem, że ci było smutno, tęskniłeś, kiedy mamy nie było, wiem, że płakałeś. Rozumiem, że się zezłościłeś, kiedy mnie nie było, teraz uderzasz, a to mnie boli. Wiem, że jak się boisz, to później się gniewasz. Poczekam, aż się uspokoisz, jestem teraz obok ciebie, nie odchodzę, mogę cię przytulić, kocham cię cały czas”.
Według autorów opisywanego podejścia mamy trzy domeny mentalizowania emocji:

• rozpoznawanie emocji – identyfikowanie i nazywanie emocji, rozpoznawanie ich natężenia; identyfikowanie emocjonalnych kontekstów związanych z relacjami, konfliktami, ambiwalencjami oraz nadawanie znaczenia określonym emocjom;
• modulowanie emocji – które sprowadza się do umiejętnego ich zarządzania w zależności od okoliczności i potrzeby; w obszarze tej domeny leży zarówno obniżanie napięcia emocjonalnego, jak i jego podnoszenie; utrzymywanie pobudzenia emocjonalnego polega na ciągłej ocenie emocji i badaniu jej zasadności; umiejętność obniżania napięcia emocjonalnego należy do jednego z najważniejszych obszarów inteligencji emocjonalnej;
• wyrażanie emocji – jest zbudowane na bazie poprzednich domen; wyrażanie emocji polega zarazem na ukierunkowaniu na zewnątrz, jak i do wewnątrz stanów afektywnego napięcia w sposób myślowy i zwerbalizowany; istotnym elementem tej domeny jest również wyrażanie emocji w relacjach.
   

Przeciwieństwem mentalizacji są przedmentalizacyjne tryby myślenia, które kształtują się na wczesnych etapach rozwoju ontogenetycznego. W wyniku pozabezpieczanego przywiązania utrzymują się na późniejszych etapach rozwoju i wchodzą w obszar niementalizującego zaburzonego funkcjonowania w życiu nastoletnim i dorosłym.

Przedmentalizacyjne tryby myślenia:

1. St...