Interwencja kryzysowa i opieka psychologiczna po tragicznym wydarzeniu w szkole

Co może wywołać traumę w szkole?
Na podstawie licznych badań i doświadczeń można wyodrębnić pewne zdarzenia, a nawet grupy zdarzeń, które mogą taką traumę spowodować i do tych grup zalicza się m.in.: 

• wypadki komunikacyjne: wypadki drogowe, morskie, lotnicze i kolejowe,
• klęski żywiołowe: lawiny, trąby powietrzne, erupcje wulkanów itp.,
• inne wypadki, jak np. pożary, porażenia prądem, katastrofy ekologiczne, zawalenie się domu,
• przemoc i przestępstwa: strzelanina i napady, pobicia, gwałty, maltretowanie fizyczne, molestowanie, prowadzenie wojny1.
   

Najprościej mówiąc, najczęstszymi wydarzeniami mogącymi prowadzić do traumy są sytuacje, w których wystąpiło bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia jednostki lub sytuacji, w której osoba była uczestnikiem lub świadkiem, kiedy zagrożone było życie i zdrowie jej i/lub innych osób. Mogą to być sytuacje różnego typu – zarówno wypadki komunikacyjne, bycie ofiarą lub świadkiem przestępstwa, ale również sytuacje związane z katastrofami naturalnymi. Warto jednak podkreślić, że trauma nie musi powstać na skutek jednorazowego wydarzenia, które dotknęło jednostkę czy której była świadkiem, ale również może pojawić się na skutek powtarzających się sytuacji, takich jak przemoc rówieśnicza i/lub domowa (zarówno psychiczna, fizyczna, jak i seksualna), bulling, hejt, wykluczenie rówieśnicze, a także na skutek zaniedbań w dzieciństwie.
Natomiast, w środowisku szkolnym zdarzeniami na tyle obciążającymi, by mogły spowodować traumę wśród uczniów, uznaje się:

• niespodziewane, nagłe śmierci uczniów, nauczycieli lub znanych osób,
• samobójstwa wśród uczniów, nauczycieli i osób znanych,
• nieszczęśliwe wypadki w szkole (z ciężkimi obrażeniami lub wypadki śmiertelne),
• innego rodzaju wydarzenia w szkole, np. przemoc, uszkodzenia ciała, morderstwo, katastrofa naturalna, napad itd.),
• zdarzenia z dużą ilością poszkodowanych (zwłaszcza wśród dzieci), mające miejsce również poza faktycznym terenem szkoły,
• zdarzenia, o których informacja „porusza cały świat”, mimo dużej odległości terytorialnej od miejsca zdarzeń2.
   

Każde z tych wydarzeń, z uwagi na swoją intensywność i obciążenie, może być przeżywane przez uczniów i nauczycieli jako wydarzenie traumatyczne. W momencie, gdy obciążenie to występuje u większej liczby osób, można mówić o tzw. traumie zbiorowej, czyli uderzeniu w podstawę życia społecznego, które niszczy więzi i narusza poczucie wspólnoty. Członkowie społeczności czują, że brali udział w tragicznym wydarzeniu, które odcisnęło mocne piętno na ich zbiorowej świadomości, na zawsze naznaczyło ich wspomnienia i w sposób fundamentalny i nieodwracalny zmieniło ich przyszłą tożsamość3.

Reakcja na tragiczne wydarzenie

Każdy człowiek jest inny, a zatem reakcje ludzi na wydarzenia traumatyczne również będą się od siebie różnić. Sposób, w jaki dana osoba reaguje na tragiczne wydarzenie, zależna będzie od jego indywidualnych predyspozycji, doświadczeń i umiejętności radzenia sobie w sytuacjach stresujących. Warto zaznaczyć, że dzieci tę traumę przeżywają inaczej niż dorośli. Dzieje się tak przede wszystkim ze względu na różnice w poziomie rozwoju emocjonalnego i poznawczego, a także w sposobach wyrażania i przetwarzania emocji – u dzieci mechanizmy obronne są mniej rozwinięte, co może prowadzić do bardziej intensywnych i trudnych do opanowania reakcji emocjonalnych, zatem u dziecka, które doświadczyło tragicznego wydarzenia w szkole, mogą pojawić się trudności związane z wyrażaniem emocji, agresja, wycofanie społeczne, a nawet regres (np. ponowne moczenie się nocne), co sprawia, że przeżywana przez dziecko trauma jest „bardziej widoczna”. Warto zaznaczyć, że w przypadku młodszych dzieci wydaje się, że ich sposób reakcji w dużej mierze zależny jest od reakcji rodziców na traumatyczne zdarzenia niż u dzieci starszych (bez względu na wielkość ekspozycji). Jeśli rodzice dobrze sobie radzą, u dzieci młodszych nie rozwijają się poważne czy długotrwałe objawy pourazowe4. Jednak, mimo tego traumy, które rozpoczęły się we wczesnym dzieciństwie, mogą bardziej drastycznie zmieniać jego bieg niż długotrwałe traumy, które swój początek miały w latach późniejszych, w okresie dojrzewania. Zatem można stwierdzić, iż w pewnych sytuacjach traumatycznych młody wiek jest swego rodzaju czynnikiem ochronnym, podczas gdy w niektórych okolicznościach może wpływać na silniejsze objawy traumy5.
Indywidualne predyspozycje i wrodzona odporność lub lepsze umiejętności radzenia sobie z trudnymi doświadczeniami i emocjami oraz zewnętrzne źródła wsparcia mogą wpływać na to, że identyczny stresor u różnych dzieci wywoła odmienne reakcje. Są jednak pewne najczęstsze objawy traumy, do których zaliczymy występowanie koszmarów sennych, ciągłe budzenie, problemy z koncentracją i/lub pamięcią, nieadekwatna reakcja na pewne bodźce, np. dźwięki.

Jakie kroki powinna podjąć szkoła po tragicznym wydarzeniu?

Gdy w szkole wydarzy się coś, co wywoła tragiczne konsekwencje, które mogą odbić się na zdrowiu psychicznym uczniów i spowodować traumę, ważna jest interwencja kryzysowa. Warto w tym miejscu podkreślić, że nie jest ona formą terapii, lecz stanowi pierwszą pomoc adresowaną do osób, które miały kontakt z tym doświadczeniem (były jego świadkami lub bezpośrednio w nim uczestniczyły). Interwencja kryzysowa ma na celu udzielenie wsparcia ułatwiającego zrozumienie, co się właściwie stało i pozwala na odzyskanie równowagi i możliwości do podjęcia działania. Celem interwencji kryzysowej będzie zatem – tak szybko, jak to możliwe – wprowadzenie na nowo normalności i zwyczajności do życia szkoły (zwykły rytm dnia, rutyna) i uruchomienie procesów przepracowania kryzysu (traumy)6.

Zatem, pierwszymi działaniami z zakresu interwencji kryzysowej, mającymi na celu wsparcie uczniów po trudnych, obciążających wydarzeniach, będzie:

• danie struktury i oparcia, 
• zebranie społeczności uczniów, tak by nikt nie był sam,
• spojrzenie na wydarzenie i rozmowa o tym, co się wydarzyło,
• odciążenie „obciążonych” kolegów, równocześ­nie będąc w stanie zachować emocjonalne granice7.
• Odpowiednie reakcje i działania, które placówka edukacyjna powinna podjąć po wystąpieniu zdarzenia traumatycznego, są kluczowe. Mówi o tym również WHO, czyli Światowa Organizacja Zdrowia, która na wypadek takich sytuacji przygotowała specjalne zalecenia, do których zalicza się:
• szybką reakcję i emocjonalne wsparcie dla dzieci i personelu,
• zapewnienie poczucia bezpieczeństwa,
• monitorowanie dzieci pod kątem objawów traumy/PTSD,
• utrzymanie rutyny szkolnej, by przywrócić uczucie normalności,
• wsparcie rodzin i współpracę z lokalnymi służbami zdrowia psychicznego8.
   

Podobne zalecenia przygotowała również National Child Traumatic Stress Network, czyli amerykańska organizacja, której celem jest poprawa opieki i dostępu do usług dla dzieci, rodzin i społeczności, które doświadczyły traumy. Organizacja podkreśla, że należy natychmiast zapewnić dzieciom pomoc psychologiczną (empatyczne słuchanie, normalizację reakcji, wsparcie emocjonalne), a także dostęp do indywidualnych i grupowych interwencji psychologicznych (np. udział w terapii). Zgodnie z przygotowanymi przez nich zaleceniami należy również edukować nauczycieli i rodziców na temat możliwych reakcji dzieci i sposobów ich wspierania, a także utrzymywać współpracę z psychologiem, pedagogiem i służbami medycznymi9.
Zalecenia różnych organizacji, a także psychologów, psychoterapeutów i innych specjalistów związanych ze zdrowiem psychicznym są dość spójne, dzięki czemu wiadomo, jakie kroki należy podjąć, gdy w szkole dojdzie do tragicznego w skutkach wydarzenia. W pierwszej kolejności zawsze należy zadbać o zapewnienie uczniom poczucia bezpieczeństwa. To szczególnie ważne, ponieważ dla wielu dzieci, które doświadczyły tragicznego w skutkach wydarzenia lub urazu psychicznego, to właśnie utrata poczucia bezpieczeństwa jest ważnym źródłem dysregulacji emocji. Dlatego szczególnie ważne, aby pomóc dziecku w wyrażeniu tego uczucia, a także znalezienie w środowisku zasobów, które natychmiast pomogą dziecku odzyskać poczucie bezpieczeństwa10. Jednym ze sposobów na jego odzyskanie jest zachowanie (w miarę możliwości) znanego uczniom stałego rytmu dnia (choć z pozoru, w obliczu tragicznych wydarzeń wydaje się to być nieistotne, tak naprawdę rutyna i przewidywalność odgrywają bardzo ważną rolę w życiu dzieci, pozwalając im zyskać poczucie, że „wszystko jest na swoim miejscu”). Oczywiście utrzymanie stałego rytmu dnia nie oznac...