Zaburzenia nastroju u dzieci i młodzieży i zachowania samobójcze
Większość osób doświadczających myśli samobójczych w wieku dojrzewania przejawia różnego rodzaju zaburzenia psychiczne. Wśród nich wymienić można: zaburzenia nastroju u dzieci, zaburzenia lękowe, zaburzenia związane ze stresem, zaburzenia pod postacią somatyczną, nadużywanie substancji psychoaktywnych zaburzenia zachowania, zaburzenia odżywiania (Grant i in., 2023; Rajewska-Rager, Lepczyńska i Sibilski, 2015; Souza i in., 2023; Wiśniewska, Gmitrowicz i Szmajda, 2024). Taki zakres współwystępowania myśli samobójczych z innymi trudnościami pokazuje, że prewencja prób samobójczych wśród młodzieży doświadczającej trudności jest szczególnie istotna. Zbadanie ryzyka ich dokonywania jest ważna w przypadku każdej takiej osoby. Jednocześnie szczególną obserwację pod tym względem należy zastosować do osób cierpiących na zaburzenia nastroju, w szczególności depresję oraz chorobę afektywną dwubiegunową.
Rozpoznania depresji oraz choroby afektywnej dwubiegunowej u młodzieży dokonuje się na bazie tych samych kryteriów, co u osób dorosłych. Sposób prezentowania się objawów może być tu jednak odmienny. Obniżony nastrój przejawiać się może poprzez rozdrażnienie, dolegliwości somatyczne (np. bóle głowy, bóle brzucha), zmniejszoną tolerancję na frustrację, wybuchy złości czy huśtawki nastrojów u nastolatków (Kołodziejek, 2013; Wiśniewska, Gmitrowicz i Szmajda, 2024). W konsekwencji nastolatek może unikać szkoły i kontaktów rówieśniczych, pogrążając się w bezczynności i poczuciu nudy lub dokonywać ryzykownych zachowań np. seksualnych lub autoagresywnych (Kołodziejek, 2013; Verduyn, Rogers i Wood, 2022; Wiśniewska, Gmitrowicz i Szmajda, 2024). W myśleniu nastolatków doświadczających zaburzeń nastroju dominuje poczucie bezradności i beznadziejności oraz negatywne obrazy siebie, świata i przyszłości, nierzadko prowadzące do myśli samobójczych (Kołodziejek, 2013; Radziwiłłowicz, 2020; Verduyn, Rogers i Wood, 2022).
Badacze zaburzeń nastroju u młodzieży wskazują, że największe ryzyko wystąpienia zachowań samobójczych pojawia się u osób cierpiących z powodu choroby afektywnej dwubiegunowej (das Neves Peixoto in. 2017; Rajewska-Rager, Lepczyńska i Sibilski, 2015; Wiśniewska, Gmitrowicz i Szmajda, 2024). Jej objawy mogące zwiastować pojawienie się zachowań samobójczych, to: występowanie epizodów manii, epizodów mieszanych, objawów psychotycznych, zachowań autoagresywnych, napadów lęku panicznego, nadużywanie substancji psychoaktywnych oraz impulsywność (Rajewska-Rager, Lepczyńska i Sibilski, 2015). Wystąpienie tych symptomów powinno zatem wzbudzić szczególną czujność osób mających wpływ na młodzież. Również w odniesieniu do depresji lub objawów depresyjnych w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej można wskazać, co poprzedza zachowania samobójcze: zredukowany apetyt, deficyty snu, zamartwianie się opinią innych, zamartwianie się przeszłością i przyszłością, poczucie bezsensu i beznadziei, podwyższona pobudliwość i impulsywność (Grant i in., 2023; Radziwiłłowicz, 2020). W wyobrażeniach takich osób powtarzają się wątki autodestrukcyjne oraz tworzenie planu zakończenia życia (Souza i in., 2023).
Wskazane powyżej objawy zaburzeń nastroju powinny zatem uwrażliwić otoczenie na ryzyko samobójcze u młodej osoby. Sposób myślenia i zachowania poprzedzający myśli i próby samobójcze jest jednak ostatnim ogniwem w łańcuchu wydarzeń prowadzących do nich. Przyczyny samobójstw są wieloaspektowe, obejmują czynniki psychologiczne (w tym traumatyzujące doświadczenia, silny stres, utrata kogoś ważnego), rodzinne (genetyka, kryzysy rodzinne), rówieśnicze (odrzucenie, zawód uczuciowy) oraz środowiskowe (szkolne, kulturowe, socjoekonomiczne) (das Neves Peixoto in. 201; Grant i in., 2023; Radziwiłłowicz, 2020; Rajewska-Rager, Lepczyńska i Sibilski, 2015; Souza i in., 2023; Verduyn, Rogers i Wood, 2022; Wiśniewska, Gmitrowicz i Szmajda, 2024).
Wsparcie terapeutyczne u osób z zaburzeniami nastroju powinno zatem uwzględniać ryzyko samobójcze w planie leczenia. Wymienione czynniki warto zawrzeć w konceptualizacji nastoletniego pacjenta oraz dostosować do nich odpowiednie interwencje (Rajewska-Rager, Lepczyńska i Sibilski, 2015). Warto również zauważyć czynniki ochronne i zasoby osoby, którą wspieramy, zwłaszcza dobre relacje oraz wzmacniać rozwój umiejętności samoopieki i samoregulacji emocji (Radziwiłłowicz, 2020).
Plan bezpieczeństwa i psychoterapia: Obniżenie nastroju u nastolatków
Dla lepszego zobrazowania, specyfika pomocy młodzieży z zaburzeniami nastroju i myślami samobójczymi zostanie przedstawiona w odniesieniu do konkretnego przypadku osoby. Jej charakterystyka jest stworzona na bazie połączenia historii i objawów różnych osób.
Szesnastoletnia Aniela została zgłoszona do poradni zdrowia psychicznego przez mamę, która odkryła u niej w szufladzie zgromadzone tabletki. Przestraszona, zapowiedziała jej, że odbierze jej telefon, jeśli córka nie wyjawi jej swoich planów. Nastolatka rozpłakała się i powiedziała, że od dawna czuje się bardzo źle i że nie chciała obciążać rodziców swoimi problemami. Planowała połknąć tabletki z myślą, że wszystkim będzie dzięki temu lepiej. Widząc niepokój w oczach mamy zgodziła się udać z nią do psychologa twierdząc, że robi to tylko dla niej.
Ta krótka charakterystyka pokazuje zarówno sposób myślenia nastolatki, jak i elementy jej otoczenia. Dziewczyna wychowywana jest przez dwójkę rodziców, nic nie wiadomo na ten moment o ojcu, mama przedstawiona jest natomiast jako osoba wyraźnie ujawniająca lęk, sprawdzająca zawartość jej szuflad i zapowiadająca odbieranie telefonu, jeśli nie otrzyma odpowiedzi na swoje pytania. Nastolatka zdradza natomiast przekonanie, że dzielenie się swoimi trudnościami jest obciążające dla rodziców, co prawdopodobnie jest związane z przekazami, jakie od nich otrzymała. Dokładne przedstawienie konceptualizacji przypadku tej osoby wykracza poza ramy tego artykułu. Przedstawione zostaną jednak najważniejsze kroki terapii tej osoby.
Psycholog po wysłuchaniu opowieści mamy i córki zapowiedziała potrzebę zebrania dokładniejszego wywiadu od obojga rodziców bez udziału nastolatki. Z Anielą natomiast omówiła plan bezpieczeństwa, który dziewczyna mogła wdrożyć przed rozpoczęciem pracy nad depresją, którą potwierdził test CDI-2.
Taki plan radzenia sobie z myślami samobójczymi powinien być zindywidualizowany, bazujący na mocnych stronach oraz uwzględniający umiejętności i relacje. Warto w nim zawrzeć cztery elementy:
- zajęcia możliwe do zrealizowania w pojedynkę,
- listę rówieśników, z którymi można spędzić czas,
- listę dorosłych, którym można zaufać
- spis miejsc, gdzie można otrzymać profesjonalną pomoc (telefony zaufania, telefon ratunkowy) (Pettit i Hill, 2023).
Wymienione elementy mogą być również punktem wyjścia dla terapii, przez to, że pomagają dostrzec wartościowe relacje oraz motywują do aktywizacji, istotnej w trakcie terapii depresji.
Psycholog, która pomagała Anieli, była wykwalifikowana w psychoterapii poznawczo-behawioralnej. Zaproponowała zatem sprawdzenie, w jaki sposób dziewczyna myśli o sobie, innych i świecie. Dostrzegła częste w depresji zniekształcenia poznawcze jak: generalizacja (gdy Aniela źle zdała jeden sprawdzian, uznawała, że jest kiepską uczennicą), myślenie czarno-białe (mogę być albo bardzo dobra albo bardzo słaba) oraz selektywne abstrahowanie i pomijanie pozytywów (po spytaniu o dobre relacje w pierwszym momencie potrafiła jedynie uznać, że jest nielubiana i wymienić osoby, które według niej nie są życzliwe, pomijając jednocześnie przyjazne jej osoby) (Kołodziejek, 2013; Verduyn, Rogers i Wood, 2022). Wspólnie z terapeutką uzgodniły, że postara się włączyć w swoje działania sprawiające jej przyjemność aktywności (przynajmniej 15 min dziennie), będzie monitorować swoje myśli w dzienniczku i analizować je wspólnie z terapeutką oraz zaplanuje i zrealizuje spotkania z koleżankami, z którymi widuje się jedynie w szkole.
Cele te związane są z podstawowymi interwencjami stosowanymi w psychoterapii poznawczo-behawioralnej dzieci i młodzieży – aktywizacją behawioralną, restrukturyzacją poznawczą oraz rozwijaniem umiejętności społecznych (Verduyn, Rogers i Wood, 2022). Pozostałymi działaniami, które warto rozważyć w tego typu terapii są: rozpoznawanie emocji, samonagradzanie, trening rozwiązywania problemów oraz rozwijanie umiejętności samoregulacji i samokontroli. W terapii nastolatków warto zaangażować również rodziców, zwracając uwagę na ich przekonania i sposoby radzenia sobie z trudnościami (Kołodziejek, 2013; Verduyn, Rogers i Wood, 2022).
W trakcie terapii Aniela zaczęła dostrzegać nie tylko negatywne, lecz także pozytywne aspekty różnych sytuacji oraz rozwinęła przyjaźnie. Jej rodzice, na skutek rozmów z psychoterapeutką Anieli, zdecydowali się na indywidualne procesy terapeutyczne oraz zaczęli częściej rozmawiać z córką, zapewniając, że będąc starali się ją lepiej wspierać. Zaplanowali również regularne wyjścia rodzinne i wspólne wieczorki filmowe przy pizzy, którą lubi każde z nich.
To krótkie wprowadzenie do psychoterapii poznawczo-behawioralnej dzieci i młodzieży z zaburzeniami nastroju ujawnia, że u jej podstaw leżą te same zasady co przy terapii osób dorosłych, uwzględniające jednocześnie specyfikę rozwojową (Kołodziejek, 2013). Jest w niej miejsce na konceptualizację problemu pacjenta, zorientowanie na bieżący problem i jego rozwiązania, rozumienie znaczenia przeszłości dla obecnego sposobu myślenia, diagnozę funkcjonalną trudności, uczenie się nowych umiejętności, aktywną współpracę obu stron. Kluczowa jest tu również relacja terapeutyczna oparta na zaufaniu oraz podtrzymywanie motywacji nastolatka.
Obniżony nastrój u nastolatków – podsumowanie
Uwzględniając doświadczenia z gabinetów psychoterapeutycznych oraz dane statystyczne, pokazujące m.in., że problemy natury psychicznej mogą dotyczyć ok. 10-20% młodzieży, a 1/5 osiemnastolatków ma za sobą przynajmniej jeden epizod depresyjny (Kołodziejek, 2013; Wiśniewska, Gmitrowicz i Szmajda, 2024), warto rozwijać wiedzę w zakresie terapii zaburzeń nastroju oraz prewencji zachowań samobójczych. Nierzadko istotne jest również wprowadzenie u nastolatków farmakoterapii (Radziwiłłowicz, 2020; Verduyn, Rogers i Wood, 2022).
|
Rozpowszechnienie psychoedukacji w tym zakresie oraz rozszerzenie działań prewencyjnych zarówno dotyczących samobójstw, jak i zaburzeń nastroju u nastolatków wydaje się być jednym z działań, które warto podjąć w celu lepszego zadbania o zdrowie psychologiczne osób w wieku nastoletnim. |
Literatura cytowana
- das Neves Peixoto, F. S., de Sousa, D. F., Luz, D. C. R. P., Vieira, N. B., Gonçalves Júnior, J., Dos Santos, G. C. A., ... Rolim Neto, M. L. (2017). Bipolarity and suicidal ideation in children and adolescents: a systematic review with meta-analysis. Annals of General Psychiatry, 16, 1-8.
- Grant, J. B., Batterham, P. J., McCallum, S. M., Werner-Seidler, A., Calear, A. L. (2023). Specific anxiety and depression symptoms are risk factors for the onset of suicidal ideation and suicide attempts in youth. Journal of affective disorders, 327, 299-305.
- Kołodziejek, M. (2013). Depresja u dzieci i młodzieży: podstawy teoretyczne, psychoterapia poznawczo-behawioralna. Terapia poznawczo-behawioralna, 2, 107-126.
- Pettit, J. W., Hill, R. M., (2023). Myśli samobójcze u nastolatków. Jak pokonać ból emocjonalny, odzyskać siłę i przywrócić życiu sens, Gdańsk: GWP.
- Radziwiłłowicz, W. (2020). Autoagresja–samobójstwa i samookaleczenia. Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, 559-570.
- Rajewska-Rager, A., Lepczyńska, N., Sibilski, P. (2015). Czynniki ryzyka samobójstw u dzieci i młodzieży ze spektrum choroby i chorobą afektywną dwubiegunową o wczesnym początku. Psychiatria Polska, 49(3).
- Souza, L. C., Galvão, L. P., Paiva, H. S., Périco, C. D. A. M., Ventriglio, A., Torales, J., ... , Martins-da-Silva, A. S. (2023). Major depressive disorder as a risk factor for suicidal ideation for attendees of educational institutions: a meta-analysis and meta-regression. Revista Paulista de Pediatria, 41, e2021344.
- Verduyn, Ch., Rogers, J., Wood, A. (2002). Terapia Poznawczo-Behawioralna Dzieci i Młodzieży, Warszawa: Difin.
- Wiśniewska, M. A., Gmitrowicz, A., Szmajda, R. (2024). Zaburzenia nastroju u młodzieży hospitalizowanej psychiatrycznie-czynniki ryzyka. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 24(1).
