Playtherapy: Skuteczne metody terapii dla dzieci i młodzieży

Playtherapy – czym jest?

Playtherapy to podejście terapeutyczne, wykorzystujące zabawę jako naturalny sposób komunikacji i uczenia się dziecka. Bazuje na założeniu, że poprzez spontaniczną aktywność zabawową dzieci najpełniej wyrażają swoje emocje, potrzeby i wewnętrzne przeżycia.

Terapeuta odgrywa tu aktywną rolę, budując z dzieckiem relację opartą na emocjonalnym dostrojeniu i bezwarunkowej akceptacji. Dzięki temu dziecko może być sobą, eksplorować własne przeżycia i uzyskiwać dostęp do trudnych emocji – także wtedy, gdy brakuje mu werbalnych narzędzi do ich wyrażenia.

Terapia zabawą umożliwia dziecku:

• wyrażenie i regulację emocji,
• przetworzenie trudnych doświadczeń,
• rozwijanie zdrowszych wzorców zachowań,
• budowanie relacji i umiejętności społecznych,
• wzmacnianie poczucia wartości i kompetencji.
   

To podejście głęboko respektujące świat wewnętrzny dziecka, oferujące skuteczną i empatyczną drogę wsparcia psychicznego poprzez to, co dla dziecka najbardziej naturalne – zabawę.

Dla kogo jest terapia przez zabawę?

Playtherapy jest rekomendowana dzieciom i młodzieży w wieku 3–12 lat z trudnościami w obszarze emocjonalnym, społecznym i komunikacyjnym. Szczególnie skuteczna jest w pracy z dziećmi:

• wycofanymi, nieśmiałymi, stale smutnymi, unikającymi kontaktu czy zabawy,
• przejawiającymi problemy w relacjach rówieśniczych, z zachowaniem, samooceną lub funkcjonowaniem w grupie,
• z opóźnionym rozwojem mowy, niepełnosprawnością, chorobami przewlekłymi,
• doświadczającymi lęków, stresu, traum, fobii, zaburzeń snu,
• będącymi ofiarami przemocy (fizycznej, emocjonalnej, seksualnej) lub żyjącymi w trudnym środowisku rodzinnym, np. rozwód, separacja.
   

To podejście znajduje zastosowanie wszędzie tam, gdzie dziecko nie jest w stanie wyrazić swoich przeżyć w sposób werbalny – oferując bezpieczny i naturalny kanał ekspresji poprzez zabawę.

Terapia zabawą – przebieg procesu terapeutycznego

Terapia zabawą to proces terapeutyczny skoncentrowany na dziecku i jego naturalnym języku ekspresji – zabawie. Każda sesja trwa zazwyczaj około 50 minut i odbywa się w specjalnie przygotowanej przestrzeni, sprzyjającej swobodnej ekspresji emocjonalnej. Kluczowym elementem jest relacja terapeutyczna, w której dziecko czuje się bezpiecznie i akceptowane, a terapeuta pełni rolę empatycznego towarzysza.

1. Rozpoczęcie terapii zabawą – spotkanie z rodzicami/opiekunami

Pierwszym krokiem jest szczegółowa konsultacja z rodzicami lub opiekunami. Zbierane są informacje o rozwoju dziecka, jego obecnym funkcjonowaniu oraz problemach, z jakimi się mierzy. Otwartość i współpraca ze strony dorosłych są kluczowe dla stworzenia adekwatnego planu terapeutycznego. W niektórych przypadkach wstępna diagnoza funkcjonalna (np. obserwacja zabawy, narzędzia projektowe) wspomaga proces oceny.

2. Faza wprowadzająca – pierwsze sesje playtherapy

Pierwsze sesje służą budowaniu zaufania, zaznajomieniu dziecka z terapeutą i przestrzenią terapeutyczną. To czas, w którym dziecko uczy się reguł funkcjonowania w gabinecie, a terapeuta podąża za jego rytmem. W tej fazie dziecko może prezentować niepokój, opór lub wycofanie – co jest naturalne. Rola dorosłych polega na wsparciu i pozytywnym wzmocnieniu uczestnictwa w terapii.

3. Faza wstępnej akceptacji

Dziecko stopniowo przyzwyczaja się do sesji i zaczyna z większą swobodą wchodzić w relację z terapeutą. Pojawia się zaangażowanie w zabawę, a także pierwsze oznaki eksplorowania trudnych emocji. Dla rodziców to często faza względnego spokoju, ponieważ objawy mogą się częściowo wycofać, a dziecko chętnie uczestniczy w spotkaniach.

4. Faza reakcji negatywnej

W miarę jak terapia zaczyna działać, mogą pojawić się zachowania regresyjne lub nasilenie objawów. Dziecko balansuje między nowymi, adaptacyjnymi strategiami a starymi wzorcami radzenia sobie. Może też opierać się kontynuacji terapii. Dla rodziców to często najtrudniejszy etap. Konieczne jest konsekwentne wsparcie dziecka i zaufanie do procesu – to moment krytyczny, który często poprzedza istotny przełom.

5. Faza wzrostu

To najdłuższy i najbardziej owocny etap terapii. Dziecko zaczyna rozpoznawać swoje emocje, lepiej rozumieć źródła trudności i wprowadzać bardziej funkcjonalne sposoby reagowania. Często pojawiają się sukcesy w relacjach rówieśniczych, w rodzinie, czy w funkcjonowaniu przedszkolnym/szkolnym. Epizody regresji są możliwe, ale stają się coraz rzadsze i krótsze.

6. Zakończenie terapii zabawą

Proces kończy się, gdy emocjonalne i behawioralne funkcjonowanie dziecka ulega stabilizacji. Decyzja o zakończeniu terapii podejmowana jest wspólnie – przez terapeutę, rodziców i dziecko i opiera się na obserwacji postępów oraz gotowości do samodzielnego funkcjonowania. Dla dziecka może to być moment trudny emocjonalnie, gdyż relacja z terapeutą była często jedynym bezpiecznym miejscem do wyrażania siebie. Zdarza się, że zakończeniu towarzyszy chwilowe nasilenie objawów. Warto wtedy zaakcentować sukces i utrwalić poczucie kompetencji dziecka.

W pracy terapeutycznej z dziećmi wykorzystuje się podejście niedyrektywnej terapii zabawą, oparte na koncepcji Virginii Axline. Jej osiem zasad stanowi fundament interwencji, umożliwiając dziecku swobodny rozwój w bezpiecznym kontekście relacyjnym i emocjonalnym. Poniżej przedstawiono wspomniane zasady:

1. Budowanie bezpiecznej relacji terapeutycznej
   Terapia rozpoczyna się od stworzenia autentycznej, empatycznej relacji. Jakość kontaktu terapeutycznego staje się „glebą”, w której wzrasta emocjonalna stabilność dziecka. Terapeuta koncentruje się wyłącznie na dziecku, oferując mu pełną obecność i akceptację.
2. Bezwarunkowa akceptacja dziecka
   Pełna akceptacja dziecka, niezależnie od jego zachowań czy decyzji, buduje poczucie własnej wartości i wspiera proces autodefinicji. Terapeuta rezygnuje z oceniania, tworząc przestrzeń do bycia sobą.
3. Zapewnienie atmosfery tolerancji i swobody
   Terapia odbywa się w atmosferze wolnej od presji czy wzmacniania – zarówno pozytywnego, jak i negatywnego. Dzięki temu dziecko może działać w sposób spontaniczny, bez lęku przed oceną czy oczekiwaniami.
4. Odzwierciedlanie i nazywanie emocji
   Terapeuta aktywnie rozpoznaje i odzwierciedla emocje dziecka, umożliwiając mu uzyskanie wglądu w swoje stany emocjonalne. Użycie języka domniemania, np. „wydaje się, że…” sprzyja refleksji i wspiera rozwój świadomości emocjonalnej.
5. Szacunek dla autonomii i prawa wyboru dziecka
   Dziecko decyduje o kierunku i formie aktywności. Terapeuta wspiera je w podejmowaniu decyzji, nie ingerując w wybory, co wzmacnia poczucie sprawczości i ważności jego potrzeb.
6. Podążanie za dzieckiem
   Terapeuta nie narzuca struktur, nie kieruje ani nie koryguje działań dziecka. Pozwala mu eksplorować w swoim tempie i według własnych pomysłów, uznając, że rozwój nie wymaga presji ani korekty.
7. Szacunek dla tempa procesu terapeutycznego
   Terapeuta powstrzymuje się od przyspieszania procesu. Czas terapii dostosowany jest do indywidualnej gotowości dziecka, co wspiera jego poczucie bezpieczeństwa i wewnętrzną motywację do zmiany.
8. Wyznaczanie jasnych i bezpiecznych granic
   Granice są nieodzownym elementem struktury terapeutycznej – dają dziecku poczucie stabilności i przewidywalności. Terapeuta jasno komunikuje, co jest dopuszczalne, a co nie, co sprzyja nauce samoregulacji i rozpoznawaniu granic własnych i cudzych.
    

Zabawa, traktowana jako naturalna forma ekspresji dziecka, w kontekście niedyrektywnej terapii staje się skutecznym narzędziem pracy klinicznej. Przestrzeganie zasad Axline pozwala nie tylko na bezpieczne prowadzenie procesu, ale również wspiera rozwój psychiczny i emocjonalny dziecka poprzez relację opartą na zaufaniu, wolności i autentycznym kontakcie.

Terapia zabawą a terapia przez sztukę

Play Therapy to specjalistyczna forma terapii, w której terapeuta integruje zabawę i działania artystyczne, tworząc bezpieczną przestrzeń do ekspresji i regulacji emocji. W odróżnieniu od klasycznej arteterapii, dramy czy choreoterapii, podejście to łączy różnorodne środki wyrazu – od pracy z piaskownicą, przez pacynki, aż po sztuki plastyczne i muzykę – w ramach jednej sesji.

Materiały twórcze – farby, glina, kredki, ciastolina, maski czy instrumenty – są nie tylko dodatkiem, lecz jednym z kluczowych narzędzi terapeuty. Poprzez sztukę dziecko wyraża emocje, które często są poza jego możliwością werbalizacji. Rysunek, lepienie czy malowanie dają dostęp do nieświadomych treści, a także umożliwiają regulację napięcia i wspierają rozwój tożsamości.

Terapeuta nie interpretuje dzieła, lecz odzwierciedla emocje i intencje dziecka – działa synchronicznie, wspierając proces samopoznania i wzmacniając poczucie bezpieczeństwa. W ten sposób dziecko „doświadcza siebie” jako istoty widzianej i rozumianej.

W pracy terapeuty kluczowe znaczenie ma zestaw środków twórczych i ekspresyjnych, takich jak:

• Materiały plastyczne: farby, glina, ciastolina, kredki, papiery,
• Elementy narracyjne: terapeutyczne opowieści, twórcze wizualizacje,
• Instrumenty muzyczne, pacynki, stroje, maski, szarfy – wspierające ekspresję ruchową i symboliczną.
   

Dziecko samo wybiera aktywności, to podstawa budowania relacji opartej na autonomii i zaufaniu. Zmiany zachowań zarówno na poziomie emocjonalnym, jak i społecznym są często widoczne już w pierwszych sesjach.

Terapia zabawą – szkolenie

W terapii poprzez zabawę nie mają znaczenia zewnętrzne cechy terapeuty, takie jak wiek, wygląd czy płeć. Kluczowe jest to, by terapeuta autentycznie interesował się dzieckiem i potrafił spojrzeć na jego doświadczenia z empatią.

Niezbędna jest również wewnętrzna dyscyplina terapeuty, pozwalająca powstrzymać się od kontrolowania przebiegu zabawy i pozostawić dziecku przestrzeń do swobodnej ekspresji. W pracy z dziećmi – zwłaszcza z tymi, które doświadczają szczególnych trudności – nadmierna opiekuńczość może nieświadomie ograniczać terapeutyczne działanie relacji, dlatego ważne jest, by terapeuta był świadomy swoich reakcji i intencji.

Aby sprostać temu wyzwaniu warto brać udział w kursach i szkoleniach dla terapeutów. Jednym z takich szkoleń jest "Terapia z elementami zabawy w pracy z dziećmi. Strategie radzenia sobie z lękiem, trudnościami emocjonalnymi i komunikacyjnymi", dzięki któremu:

• Zdobędziesz umiejętność budowania relacji terapeutycznej, która umożliwia dziecku swobodne wyrażanie i odkrywanie siebie poprzez zabawę, wspierając tym samym jego rozwój i redukując lęki, napięcia oraz trudności emocjonalne.
• Nauczysz się obserwować zachowanie dziecka – jego postawę, ruch, sposób zabawy – by rozpoznawać niewerbalnie wyrażane emocje, takie jak wstyd, smutek, zazdrość czy złość.
• Wspomożesz dziecko w budowaniu pozytywnego obrazu siebie, wzmacnianiu samoakceptacji, poczucia sprawczości i niezależności.
• Będziesz potrafić planować proces terapeutyczny z uwzględnieniem elementów Play Therapy, dostosowując jego formę do wieku, potrzeb i trudności dziecka – zarówno w pracy relaksacyjnej, psychoedukacyjnej, jak i psychoterapeutycznej.
• Otrzymasz praktyczne narzędzia do pracy terapeutycznej – arkusze obserwacyjne, checklisty, pytania do wywiadu oraz materiały informacyjne dla rodziców dzieci z trudnościami w regulacji emocji, przejawiających lęki, agresję czy zachowania kompulsywne.
• Rozwiniesz kompetencje wspierania dzieci w budowaniu zdrowszych strategii komunikacyjnych i społecznych, m.in. u dzieci z ADHD, zaburzeniami uwagi czy zachowania – pokazując im, jak zastąpić destrukcyjne reakcje bardziej twórczymi i elastycznymi formami działania.
   

Zapraszamy!