Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie charakterystyki i funkcji zachowań autoagresywnych. Wprowadzone zostanie rozróżnienie na samouszkodzenia bez intencji samobójczej i zachowania samobójcze. Przedstawione zostaną również zmiany w podejściu do nich na bazie klasyfikacji
ICD i DSM. Poza opisaniem zjawiska, wskazane zostaną sposoby pracy, w tym oparte na Terapii Skoncentrowanej na Współczuciu (CFT, Compassion Focused Therapy). To podejście terapeutyczne stworzone z myślą o osobach z dużym poziomem wstydu i samokrytyki, ma szansę stać się dobrą podstawą leczenia osób, które z doświadczanymi trudnościami starają się radzić sobie poprzez samookaleczenia.
Dla lepszego zobrazowania zjawiska temat ten zostanie przedstawiony wraz ze studium przypadku – historią 15-letniej Karoliny, która od trzech miesięcy uszkadza swoje ciało poprzez nacinanie skóry na przedramionach i udach oraz uderzanie pięścią w ścianę. Przykład ten jest kompilacją historii wielu osób, a możliwe podobieństwo do konkretnej osoby jest przypadkowe.
Samouszkodzenia – charakterystyka zjawiska
Samouszkodzenia stanowią szeroką klasę zachowań. Można do nich zaliczyć zarówno czynności niemające w zamiarze odebrania sobie życia (m.in. drobne nacięcia skóry, przyjmowanie leków w dawkach większych niż lecznicze), jak i czynności z intencją samobójczą, takie jak przedawkowanie leków, mocne nacięcia w okolicach nadgarstków (Makowska i Gmitrowicz, 2018). Do samouszkodzeń bez intencji samobójczej (NSSI, Nonsuicidal Self-Injury), można zaliczyć bezpośrednie zachowania autodestrukcyjne, których celem jest uszkodzenie w danym momencie własnego ciała w sposób społecznie nieakceptowalny, oraz niebezpośrednie zachowania, których skutki są odroczone w czasie, tj.: zażywanie substancji psychoaktywnych, zachowania ryzykowne czy zaburzenia odżywiania (Baiden, Stewart i Fallon, 2018; Walsh, 2014). Wśród form bezpośredniego uszkadzania skóry (najczęściej nadgarstków, przedramion, ud, brzucha, głowy), które często łączone są ze sobą przez jedną osobę, wymienić można: uderzanie, przypalanie, zadrapania i nacinanie skóry, gryzienie czy uderzanie o twarde powierzchnie (Lenkiewicz, Racicka i Bryńska, 2017).
Celem tych zachowań jest często regulacja afektu poprzez zmniejszenie trudnych do zniesienia stanów emocjonalnych (np. silnej złości, wstydu, lęku), lub odwrotnie – wyście ze stanu dysocjacji, w którym trudno czuć cokolwiek (Radziwiłłowicz, 2020; Walsh, 2014). Samouszkodzenia są w takich sytuacjach formą przejęcia kontroli nad własnym stanem emocjonalnym (Baiden, Stewart i Fallon, 2018; Walsh, 2014). Innymi motywami samouszkodzeń mogą być: samokaranie, łagodzenie bólu psychicznego, rozpraszanie uwagi lub komunikowanie cierpienia (Kądziela-Olech i in., 2015; Walsh, 2014).
W przypadku samouszkodzeń, których celem jest odebranie sobie życia (SSI, Suicidal Self-Injury), w emocjach dominuje bezradność i brak nadziei, a myślenie jest zawężone do jednego sposobu wyjścia z doświadczanego stanu (Makowska i Gmitrowicz, 2018; Radziwiłłowicz, 2020; Walsh, 2014). Przy planowaniu samobójstwa może też pojawić się wyobrażenie, że jego uskutecznienie polepszy sytuację innych osób (Baiden, Stewart i Fallon, 2018).
Te przeciążające jednostkę stany emocjonalne są często przejawem zaburzeń nastroju, nieprawidłowo rozwijającej się osobowości lub konsekwencją doświadczanej przemocy (Baiden, Stewart i Fallon, 2018; Makowska i Gmitrowicz, 2018; Radziwiłłowicz, 2020). NSSI od SSI odróżniają: intencja (zmiana stanu emocjonalnego/zakończenie życia), zagrożenie życia (niskie/wysokie) oraz powtarzalność/częstotliwość (większa przy NSSI) (Baiden, Stewart i Fallon, 2018; Kądziela-Olech i in., 2015). Związek samouszkodzeń bez zamiaru samobójczego i z zamiarem samobójczym nie jest jednoznaczny. Wskazuje się na ich współwystępowanie, traktowanie samouszkodzeń bez zamiaru samobójczego jako ryzyka samobójstwa bądź jako czynnika chroniącego przed zachowaniami samobójczymi (Makowska i Gmitrowicz, 2018; Walsh, 2014).
Przedstawiona w artykule 15-letnia Karolina przejawia zachowania autoagresywne bez intencji samobójczych, a od czasu do czasu doświadcza myśli
samobójczych. Pierwszy raz zdecydowała się naciąć skórę żyletką z temperówki trzy miesiące temu, gdy usłyszała o tym sposobie od koleżanek. Metoda ta przedstawiana była jako dająca ukojenie w trudnych chwilach. Karolina wypróbowała ją, gdy napięcie, jakiego doświadczała po kłótni z rodzicami, było bardzo silne. Po nacięciu ramienia poczuła ulgę, opatrzyła też powstałą ranę. Od tego czasu stosuje tę metodę regularnie, sprawdzając działanie nacięć w różnych miejscach (głównie ramiona i uda). Kilka razy w silnej złości na koleżanki uderzyła pięścią w ścianę. Wywołało to w niej strach, ale też poczucie dumy i myśli: „jestem silna, dam radę”. Nie widziała w tym większego problemu, dopóki przy ostatnim takim incydencie nie uderzyła w klamkę, łamiąc kość przedramienia. Jadąc z mamą do szpitala, przyznała jej się do samouszkodzeń i wspólnie zdecydowały o zapisaniu jej na wizytę do psychoterapeuty.
Klasyfikacje diagnostyczne
Uwzględnianie zachowań autoagresywnych w poprzednich klasyfikacjach diagnostycznych (DSM-4-R i ICD-10) ograniczało się do traktowania ich jako symptomu innych zaburzeń, nie odnoszono się również do ich intencji (Lenkiewicz, Racicka i Bryńska, 2017; Plener i in., 2018). Jednocześnie wiele obserwacji klinicznych wskazuje na to, że samouszkodzenia mogą być rozpatrywane jako zjawisko odrębne od dotychczas opisywanych zaburzeń oraz że istotne jest dookreślanie ich intencji (Kądziela-Olech i in., 2015).
Mimo tych obserwacji, w ICD-11 zamierzone samouszkodzenia zajmują to samo miejsce co w ICD-10 – jako podkategoria Zewnętrznych przyczyn zachorowania lub zgonu (V01–Y98 w ICD-10 oraz 23 w ICD-11). Poszczególne formy zamierzonych uszkodzeń są w tych dwóch klasyfikacjach wyrażone w inny sposób. W ICD-11 (PB80–PD3Z) są uporządkowane pod względem sposobu dokonania samouszkodzenia, a nie narzędzia/substancji, jak to ma miejsce w ICD-10 (X60–X84). Dalej nie są jednak ujęte jako odrębne zaburzenie, ale jako objaw innych, np. zaburzeń osobowości (umiarkowanych, ciężkich, wzorca borderline), zdefiniowane w rozdziale 21 (Symptomy, objawy lub rozpoznania kliniczne niesklasyfikowane gdzie indziej, podkategoria: Symptomy lub objawy związane z zachowaniem). W ICD-11 pojawia się doprecyzowanie definicji związanych z samouszkodzeniami oraz rozróżnienie samouszkodzeń bez intencji samobójczej (MB23.E Non-suicidal self-injury), próby samobójczej (MB23.R Suicide attempt) i zachowań samobójczych (MB23.S Suicidal behaviour) (Jakobsen i in., 2023; Plener i in., 2018). Samouszkodzenia są również wymienione jako istotny element opisu historii osobistej i rodzinnej klienta.
W DSM-5 natomiast samouszkodzenia ujęte są jako odrębne zaburzenie, z rozróżnieniem na samouszkodzenia bez intencji samobójczej (NSSI) oraz zachowania samobójcze (Suicidal Behaviour Disorder, SBD) (Makowska i Gmitrowicz, 2018; Lenkiewicz, Racicka i Bryńska, 2017).
Kryteria samouszkodzeń bez intencji samobójczej (Non-suicidal Self-Injury, NSSI) obejmują:
- Dokonywanie samouszkodzeń bez intencji samobójczej w przeciągu ostatniego roku przez minimum 5 dni.
- Wskazywanie przynajmniej jednej z następujących motywacji samouszkodzeń:
- poszukiwanie ulgi od negatywnych doznań (emocji lub stanów poznawczych),
- próba rozwiązania konfliktów interpersonalnych,
- chęć osiągnięcia przyjemności (wywołanie pozytywnego stanu emocjonalnego).
- Powiązanie zamierzonych samouszkodzeń przynajmniej z jednym z następujących czynników:
- konflikt interpersonalny/negatywne emocje lub myśli bezpośrednio poprzedzające samookaleczenie,
- zaabsorbowanie planowanym działaniem bezpośrednio przed nim,
- rozmyślanie na temat samouszkodzeń.
- Brak usankcjonowania kulturowego dla samouszkodzeń (np. tatuaże, piercing), samouszkodzenia nie są ograniczone do zdrapywania strupków i obgryzania paznokci.
- Samouszkodzenia lub jego konsekwencje wywołują znaczący dyskomfort psychiczny i pogarszają funkcjonowanie jednostki w istotnych dla niej obszarach.
- Zachowanie nie może być lepiej wyjaśnione przez inne zaburzenie psychiczne lub stan medyczny.
Kryteria zachowań samobójczych (Suicidal Behaviour Disorder, SBD) według DSM-5 obejmują natomiast próbę samobójczą, czyli podjęcie działań mających na celu odebranie sobie życia, w przeciągu ostatnich 24 miesięcy, przy czym obecne SBD to działania podejmowane w okresie nie dłuższym niż
12 miesięcy od ostatniej próby, SBD we wczesnej remisji:
12–24 miesięcy od ostatniej próby. Z tej diagnozy wyklucza się działania spełniające kryteria NSSI, myśli samobójcze, podejmowanie prób samobójczych w stanie zaburzenia świadomości lub z motywacji politycznej bądź religijnej (Makowska i Gmitrowicz, 2018). Wprowadzenie tych kategorii wraz z adnotacją o konieczności dalszych badań może doprowadzić do rozwinięcia wiedzy w temacie samouszkodzeń (Baiden, Stewart i Fallon, 2018; Plener i in., 2018).
Omawiana w artykule sytuacja Karoliny spełnia kryteria NSSI. Dziewczyna od trzech miesięcy kilkukrotnie cięła skórę na przedramionach oraz uderzała pięścią w ścianę. Działania te miały na celu redukcję doświadczanego napięcia, zmniejszenie doświadczanej złości oraz dążenie do uczucia ulgi. Przywołane momenty były odpowiedzią na trudności w relacjach z rówieśnikami oraz rodzicami, dla których nie znajdywała innych sposobów radzenia sobie. Mimo chwilowej ulgi Karolina krytykowała się za podejmowane aktywności, ukrywała ślady nacięć i sińce na dłoniach, nie potrafiła jednak zaprzestać tych aktywności.
Terapia zachowań autoagresywnych
Rozpowszechnienie samouszkodzeń wśród młodzieży skłania do poszukiwania metod ich terapii. Nie jest to łatwe zadanie, zważywszy na złożoność zjawiska, w którym można wyróżnić wymiar środowiskowy, biologiczny, poznawczy, afektywny i behawioralny (Walsh, 2014). Ponieważ formy i funkcje samouszkodzeń mają heterogeniczny i zmienny w czasie charakter, działania mające na celu ich prewencję i leczenie również są różnorodne.
Częste działania podejmowane w tym zakresie to: trening umiejętności zastępczych, terapia poznawcza, terapia rodzinna, farmakoterapia, grupy wsparcia i arteterapia (Makowska i Gmitrowicz, 2018; Radziwiłłowicz, 2020; Walsh, 2014). Bardzo ważna w tym zakresie jest profilaktyka i psychoedukacja, szczególnie rozwijanie poczucia własnej skuteczności odnośnie do radzenia sobie z sytuacjami stresującymi oraz zdolności do regulowania napięć i emocji.
Wymienione formy pracy pomagają w wypracowaniu nowych sposobów przeżywania emocji, zmianie przekonań wpływających na zachowania autoagresywne, wspierają proces budowania zdrowych relacji oraz umiejętności samoopieki.
WAŻNE
W postawie terapeuty istotne w tym względzie jest zachowanie spokoju, szacunku, zainteresowania oraz współczucia bez osądzania. Zastosowanie tych form wsparcia znacznie obniża prawdopodobieństwo dalszego stosowania samouszkodzeń (Baiden, Stewart i Fallon, 2018).
Metodą, która wydaje się obiecująca w kontekście wspierania osób dokonujących samouszkodzeń, jest terapia skoncentrowana na współczuciu (CFT, Compassion Focused Therapy). Jest ona podejściem terapeutycznym opracowanym z myślą o osobach z wysokim poziomem samokrytycyzmu i wstydu (Gilbert, 2023). Terapeuci decydujący się na skorzystanie z tego podejścia zauważają, że u osób, którym brakuje życzliwości względem siebie, tradycyjne formy terapii poznawczo-behawioralnej nie przynoszą zamierzonych efektów (Bratt, Gralberg, Svensson i Rusner, 2020; Leaviss i Uttley, 2015; Tait, 2022). Z tego powodu włączają rozwój współczucia w zakres oddziaływań terapeutycznych.
Podstawy teoretyczne CFT czerpią z teorii przywiązania, afektywnej neuronauki, psychologii społecznej oraz elementów filozofii buddyjskiej (Gilbert, 2023; Leaviss i Uttley, 2015; Tait, 2022; Zade i Mojtabaee, 2017). Kluczowym jej terminem jest współczucie, w którym – za naukami buddyjskimi – wyróżnia się dwa elementy: wrażliwość na własne i cudze cierpienie oraz zaangażowanie w zmniejszanie cierpienia i zapobieganie mu. Istotne jest też uznanie, że tak rozumiane współczucie można rozwijać i że jego rozwój może wpłynąć na jakość życia i wychodzenie z trudności emocjonalnych (Gilbert, 2023; Lander, 2019; Tait, 2022).
W trakcie tej terapii ważne jest rozwijanie uważności i akceptacji tego, co jest, w tym cierpienia, bez wchodzenia w walkę z nim lub ucieczkę od niego. Dzięki temu można się do niego dostroić i zrozumieć jego źródło, by nie doprowadzać do niego ponownie oraz móc je zmniejszyć. Kształtuje to współczującą postawę wpływającą na sposób doświadczania siebie, innych i świata.
Tak przeżywane współczucie wpływa na sposób organizacji uwagi, myślenie, odczuwanie, percepcję i wyobraźnię. Wspiera również wrażliwość, empatię, tolerancję na dystres oraz nieocenianie i akceptację.
Uczestnik takiej terapii uczy się obserwować swój umysł w nieoceniający sposób, z życzliwością traktować swoją złość, lęki i samokrytykę, zaopiekować się swoimi emocjami, patrzeć w podobny sposób na innych, również tych, z którymi łączą go trudne relacje. Zaczyna również przyjmować swoje wady i niepowodzenia bez stosowania wobec nich samozawstydzania i samokrytycyzmu, a zamiast tego odnosi się do nich z ciepłem i akceptacją.
Opisany powyżej sposób podejścia do terapii może być odpowiedzią na trudności, jakich doświadczają osoby podejmujące samouszkodzenia. Jak wspomniano, najpopularniejszą funkcją samouszkodzeń jest regulacja emocji i próba przejęcia kontroli nad cierpieniem psychicznym. Emocje, takie jak złość, wstyd i pogarda, są nasilone do poziomu, który trudno znieść, więc osoby dokonujące samouszkodzeń starają się z nimi walczyć, np. przez samokaranie, lub od nich uciekać, np. przed odwracanie uwagi. Każdy z tych elementów przeżywania cierpienia może się zmienić, jeśli zastosowane zostanie współczucie dla samego/samej siebie.
WAŻNE
Samouszkodzenia, o których jest mowa w niniejszym rozdziale, są wyrazem walki lub ucieczki od przeżywanego cierpienia. Współczucie natomiast uczy akceptacji cierpienia dzięki rozwijaniu umiejętności uważnej obecności i przyjmowania przeżyć z życzliwością. Powtarzane samouszkodzenia wpływają jedynie chwilowo na wewnętrzny stan jednostki, na objaw tego, co się w niej wydarza. Współczucie pomaga zrozumieć źródło cierpienia i zadziałać bezpośrednio na nie, przez co sytuacje, w których przeżywa się emocje niemożliwe do zniesienia, stają się coraz rzadsze.
Wśród motywacji samouszkodzeń określonych w klasyfikacji DSM-5 odnaleźć też można te związane z relacjami i poszukiwaniem pozytywnych emocji. Samouszkodzenia nie prowadzą do konstruktywnego i długotrwałego zadbania o te potrzeby, w przeciwieństwie do współczucia, które ułatwia wchodzenie w bezpieczne relacje i wspiera umiejętność przeżywania dobrych doświadczeń. Nauczenie się życzliwości względem samego/samej siebie może wpłynąć na wygaszenie tendencji do samouszkodzeń.
Zastosowanie terapii skoncentrowanej na współczuciu u nastolatków może być tym bardziej wartościowe, że okres dojrzewania sam w sobie obfituje w trudności, które mogą wzmacniać wewnętrzne zawstydzenie i samokrytykę.
U osób w wieku rozwojowym rozwijanie umiejętności samowspółczucia może dać im narzędzie do zadbania o siebie w intensywnym czasie zmian oraz stać się bazą na przyszłość.
Dotychczasowe próby wykorzystania tej terapii u nastolatków stosujących samouszkodzenia wykazały jej skuteczność zarówno w terapii indywidualnej i grupowej, jak również prowadzonej online (np. Tait, 2022; Zade i Mojtabaee, 2017). Pomogła ona zarówno w rozwoju zdolności interpersonalnych (Bratt, Gralberg, Svensson i Rusner, 2020; Khodabakhshi-Koolaee, Taghvaei i Ahghar, 2023; Tait, 2022; Xavier, Pinto Gouveia i Cunha, 2015), jak i relacji z samym/samą sobą, szczególnie rozwoju umiejętności akceptacji siebie, wyrażania swoich myśli i emocji oraz samoopieki (Bratt, Gralberg, Svensson i Rusner, 2020; Xavier, Pinto Gouveia i Cunha, 2015). Terapia ta rozwija również u nastolatków nadzieję i pozytywne myśli odnośnie do przyszłości (Khodabakhshi-Koolaee, Taghvaei i Ahghar, 2023) oraz sprzyja zdolnościom wspierającym radzenie sobie z trudnościami i codziennymi wyzwaniami (Bratt, Gralberg, Svensson i Rusner, 2020; Lander, 2019). Dzięki temu, że pod wpływem tej terapii zmienia się postawa względem siebie i innych, odnosi się ona do przyczyn samouszkodzeń, a jej efekty są długotrwałe (Van Vliet i Kalnins, 2011; Tait, 2022).
Bohaterka niniejszego rozdziału, Karolina, zdecydowała się na terapię poznawczo-behawioralną u osoby przeszkolonej w terapii skoncentrowanej na współczuciu. Poza identyfikowaniem myśli automatycznych i rozpoznawaniem emocji, uczyła się ona obserwować siebie w sposób nieoceniający. Okazało się to dla niej dużym wyzwaniem. Istotny w jej przypadku okazał się trening uważności, stanowiący często podstawę dla treningu współczucia. Karolina zaczęła zauważać, że zazwyczaj oddychała bardzo płytko, ignorowała wiele odczuć z ciała, a w codziennym życiu pomijała zmysł węchu i dotyku. Jednocześnie była uwrażliwiona na bodźce wzrokowe i słuchowe. Krok po kroku uczyła się obserwować zarówno doznania z ciała, jak i bodźce z różnych zmysłów. Jej ulubionym ćwiczeniem, powtarzanym codziennie, było postawienie stóp na podłodze, dłoni na sercu i brzuchu oraz wsłuchiwanie się w rytm oddechu. Elementem ćwiczenia uważności było dla niej zwracanie uwagi na to, jak jej ciało czuje się w różnych ubraniach i sprawdzanie, z jakich tkanin są one uszyte. Nieoceniającą obserwację ciała i otoczenia zastosowała następnie do myśli i emocji. Ze zdziwieniem odkryła, jak wiele negatywnych myśli automatycznych towarzyszyło jej codziennie i jak często towarzyszył jej gniew na siebie oraz wstyd. Dzięki współczującej postawie terapeutki mogła nauczyć się doświadczać tych myśli i emocji w taki sposób, aby nie były one dla niej przytłaczające. Mogła też zacząć współczuć samej sobie, uwolnić żal i poczucie skrzywdzenia oraz uznać, że chce zmienić dotychczasowe podejście do życia. W trakcie terapii doszła z terapeutką do wniosku, że samouszkodzenia miały być dla niej ucieczką od tych uczuć, a po chwili ulgi będącej skutkiem samouszkodzeń wchodziła w tryb krytykowania się i obwiniania zarówno za kłótnie, jak i za sposób, w jaki próbowała sobie radzić z emocjami. W terapii uczyła się rozpoznawać te skłonności, przyglądać się im z życzliwością i traktować siebie w sposób bardziej wyrozumiały. Intensywność emocji pod wpływem tej postawy znacznie zmalała, a Karolina nauczyła się asertywnie wyrażać swoje zdanie i potrzeby oraz przyjmować odmowę i opinie
innych. Wpłynęło to też na lepsze relacje z rodzicami i rówieśnikami.
Podsumowanie
Propagowane w Terapii Skoncentrowanej na Współczuciu podejście do cierpienia ma szansę wesprzeć osoby dokonujące samouszkodzeń. Dzięki życzliwemu podejściu do nastolatków doświadczających bólu emocjonalnego terapeuta ma możliwość lepiej zrozumieć przyczyny podejmowania tego typu działań. Jednocześnie na zasadzie modelowania uczy ich, aby z szacunkiem i życzliwością odnosili się do swoich przeżyć. Poszerzając terapię o trening umiejętności składających się na współczucie, terapeuta może pomóc dotrzeć do źródła bólu prowadzącego do samouszkodzeń, a w konsekwencji doprowadzić do wygaszenia tych zachowań.
KARTA PRACY
Praca ze wstydem (inspiracja: ćwiczenia poświęcone pracy z lękiem, złością i samokrytyką zawarte w: Gilbert P., Uważne współczucie, s. 309–317)
Wstyd jest uczuciem, które niełatwo czuć. Mogą mu towarzyszyć negatywne myśli na swój temat, napięcie w ciele i trudne emocje. To zrozumiałe, że możesz chcieć od niego uciekać lub z nim walczyć. Ćwiczenie to ma za zadanie pokazać Ci inną opcję – zauważenie i akceptację istnienia wstydu, rozpoznanie jego znaczenia w Twojej teraźniejszości i przeszłości oraz danie przestrzeni na jego uwolnienie. Po sprawdzeniu tej opcji będziesz mógł/mogła zdecydować, czy chcesz się angażować w unikanie lub walkę ze wstydem, czy wybierzesz przedstawioną tu praktykę.
Usiądź wygodnie, tak by czuć podparcie stóp o podłoże. Zwróć uwagę na oddech i postaraj się go delikatnie ukoić. Odnajdź w sobie postawę życzliwości i pozwól sobie na to, by przeniknęła Twoje ciało i oddech. Będąc w tym nastawieniu, przypomnij sobie, kiedy ostatnio przeżywałeś/przeżywałaś zawstydzenie. Przypomnij sobie, jakie towarzyszyły Ci wtedy myśli i odczucia w ciele, będąc jednocześnie wypełnionym/wypełnioną współczuciem. Pozwól wstydowi wybrzmieć i otulić się akceptacją i zaangażowaniem, jakie masz w sobie. Jeśli pojawi się niepokój, że wstyd nie zniknie, przypomnij sobie, że ani walka z nim, ani ucieczka od niego nie pomagały Ci do tej pory. Wróć do wstydu, pozwól sobie na usłyszenie towarzyszących mu myśli i sprawdź, czy mogą one odpłynąć. Aby im dopomóc, skieruj do siebie następujące słowa: „Mogę uwolnić wstyd, bo jest przy mnie współczucie”. Pozwól sobie poczuć to, co się w Tobie pojawi, zauważ to, co dzieje się w Twoim ciele. Pozostań jeszcze chwilę w pozycji siedzącej, spokojnie oddychając, po czym przeciągnij się i wstań.
Bibliografia
- American Psychiatric Association, Diagnostic Statistical Manual of Mental Disorders. Fourth edition. Text Revision (DSM-IV-TR), American Psychiatric Association, Washington DC 1994.
- American Psychiatric Association, Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5, American Psychiatric Association, Washington DC 2013.
- Baiden P., Stewart S.L., Fallon B., Rola negatywnych doświadczeń w dzieciństwie jako uwarunkowań samookaleczeń bez intencji samobójczych wśród dzieci i młodzieży, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” 17(3), 2018, 102–137.
- Bratt A., Gralberg I.M., Svensson I., Rusner M., Gaining the courage to see and accept oneself: Group-based compassion-focussed therapy as experienced by adolescent girls, „Clinical Child Psychology and Psychiatry” 25(4), 2020, 909–921. Gilbert P., Uważne współczucie, GWP, Gdańsk 2023.
- Jakobsen S.G., Nielsen T., Larsen C.P., Andersen P.T., Lauritsen J., Stenager E., Christiansen E., Definitions and incidence rates of self-harm and suicide attempts in Europe: A scoping review, „Journal of Psychiatric Research” 164, 2023, 28–36.
- Kądziela-Olech H., Żak G., Kalinowska B., Wągrocka A., Perestret G., Bielawski M., Częstość zamierzonych samookaleczeń bez intencji samobójczych – Nonsuicidal Self-Injury (NSSI) wśród uczniów szkół ponadpodstawowych w odniesieniu do wieku i płci, „Psychiatria Polska” 49(4), 2015.
- Khodabakhshi-Koolaee A., Taghvaei D., Ahghar G., Comparing the effectiveness of two group therapies compassion-focused therapy and positive-oriented Therapy on empathy and feelings of happiness in adolescent girls with
- a background of self-injury, „Journal of Pediatric Nursing” 9(3), 2023, 40–51.
- Lander A., Developing self compassion as a resource for coping with hardship: exploring the potential of compassion focused therapy, „Child and Adolescent Social Work Journal” 36(6), 2019, 655–668.
- Leaviss J., Uttley L., Psychotherapeutic benefits of compassion-focused therapy: An early systematic review, „Psychological medicine” 45(5), 2015, 927–945.
- Lenkiewicz K., Racicka E., Bryńska A., Samouszkodzenia – miejsce w klasyfikacjach zaburzeń psychicznych, czynniki ryzyka i mechanizmy kształtujące, „Przegląd badań. Psychiatria Polska” 51(2), 2017, 323–334.
- Makowska I., Gmitrowicz A., Samookaleczenia bez intencji samobójczej a zachowania samobójcze, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna” 18(2), 2018, 173–179.
- Plener P.L., Kaess M., Schmahl C., Pollak S., Fegert J.M., Brown R.C., Nonsuicidal self-injury in adolescents, „Deutsches Ärzteblatt International” 115(3), 2018, 23–30.
- Radziwiłłowicz W., Autoagresja – samobójstwa i samookaleczenia, [w:] Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A. (red.), Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020, 559–570.
- Tait E.P.F., Opening a Crack to Let the Light in: An Exploration of an Online Group Adolescent Compassion Focussed Therapy Intervention, „Electronic Thesis and Dissertation Repository” 8673, 2022; https://ir.lib.uwo.ca/etd/8673 [dostęp z dnia 1.04.2024].
- Van Vliet K., Kalnins G., A compassion-focused approach to nonsuicidal self-injury, „Journal of Mental Health Counseling” 33(4), 2011, 295–311.
- World Health Organization, ICD-11 for mortality and morbidity statistics (ICD-11 MMS), 2018; https://icd.who.int/browse11/l-m/en.
- World Health Organization, The ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: clinical descriptions and diagnostic guidelines, World Health Organization, Geneva 1992.
- Walsh B.W., Terapia samouszkodzeń, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014.
- Xavier A., Cunha M., Pinto Gouveia J., Deliberate self-harm in adolescence: The impact of childhood experiences, negative affect and fears of compassion, „Revista de Psicopatología y Psicología Clínica” 20(1), 2015, 41–49.
- Zade Z.N., Mojtabaee M., Effectiveness of Self-Compassion Focused Therapy on reducing of function of self-harm behaviors in Juvenile offenders of Tehran Juvenile Correction and Rehabilitation Center, „International Journal of Applied Behavioral Sciences” 3(3), 2017, 30–38.
