Styl przywiązania u dzieci z FASD – jak trauma prenatalna i neurorozwojowe deficyty kształtują relacje z opiekunami

Z perspektywy regulacji emocjonalnej przywiązanie można opisać jako diadyczny: w pierwszym okresie to dorosły „pośredniczy” w wygaszaniu pobudzenia, adekwatnie odczytując sygnały dziecka i modulując jego napięcie; powtarzające się cykle „napięcie-ulga” budują u niemowlęcia bazowe zaufanie – przekonanie, że można polegać na sobie i na innych.
W miarę dojrzewania układu nerwowego i doświadczeń wspieranych przez wrażliwą opiekę dziecko uczy się utrzymywać stabilność emocjonalną przy różnych poziomach pobudzenia, a diadyczna regulacja stopniowo przechodzi w samoregulację.
Kluczowa jest tu jakość codziennych mikrowymian: przewidywalność dorosłego, jego uważność na sygnały przeciążenia i gotowość do obniżania napięcia wtedy, gdy staje się ono zbyt wysokie. To właśnie te drobne, powtarzalne interakcje organizują system przywiązaniowy i tworzą fundament, na którym w kolejnych latach rozwoju budują się kompetencje społeczne, poznawcze i tożsamościowe.

Wyróżniamy cztery główne style przywiązania:

• bezpieczny – dziecko ufa opiekunowi i korzysta z niego jako „bezpiecznej bazy”,
• unikowy – dziecko tłumi potrzeby bliskości, ponieważ nie otrzymuje adekwatnej odpowiedzi,
• lękowo-ambiwalentny – dziecko doświadcza nieprzewidywalności reakcji opiekuna, przez co jest niespokojne i nadmiernie zależne,
• zdezorganizowany – występuje w sytuacjach, gdy opiekun jest równocześnie źródłem bezpieczeństwa i lęku; styl ten najczęściej wiąże się z doświadczeniami traumy.
   

Przywiązanie nie jest wyłącznie zjawiskiem wczesnodziecięcym i w nim pozostającym: stanowi jeden z podstawowych warunków prawidłowego przebiegu rozwoju psychicznego w kolejnych latach, wpływając nie tylko na jakość procesów emocjonalnych, ale również poznawczych, a w konsekwencji na osiągnięcia osobiste, edukacyjne i zawodowe.
Jedną z populacji dzieci szczególnie narażonych na trudności w budowaniu bezpiecznego przywiązania są dzieci z FASD (Fetal Alcohol Spectrum Disorders). Ich rozwój od początku przebiega w warunkach obciążenia traumą prenatalną, a uszkodzenia mózgu wynikające z ekspozycji na alkohol skutkują deficytami poznawczymi, emocjonalnymi i społecznymi. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie, w jaki sposób FASD wpływa na proces kształtowania więzi, jakie style przywiązania dominują w tej populacji oraz jakie metody terapeutyczne okazują się szczególnie skuteczne w pracy z dzieckiem i jego opie-
kunami.

FASD – charakterystyka zaburzenia

Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych FASD (Fetal Alcohol Apectrum Disorder) to kategoria diagnostyczna obejmująca różne formy uszkodzeń organizmu dziecka spowodowanych ekspozycją na alkohol w okresie prenatalnym. Do najbardziej znanych należy Płodowy Zespół Alkoholowy FAS (Fetal Alcohol Syndrome), jednak w praktyce klinicznej spotyka się również łagodniejsze formy, takie jak częściowy FAS (pFAS) – (Partial Fetal Alcohol Syndrome) czy ARND (Alcohol-Related Neurodevelopmental Disorder).
FAS to nieodwracalny zespół zaburzeń fizycznych i psychicznych, będących konsekwencją swobodnego przenikania etanolu przez łożysko i toksycznego wpływu alkoholu na płód. 

Klasyczna triada obejmuje:

1. upośledzone wzrastanie (wewnątrzmaciczne i/lub pourodzeniowe),
2. dysmorfie twarzoczaszki,
3. zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego.
    

Ekspozycja na alkohol w okresie prenatalnym może prowadzić do dysfunkcji obejmujących różne etapy i domeny rozwoju neuronalnego. U dzieci z FASD wyróżnia się:

• zaburzenia pierwotne (obecne od urodzenia; wynik uszkodzeń OUN),
• zaburzenia wtórne (powstające w interakcji z otoczeniem, np. w odpowiedzi na niezrozumienie specyfiki trudności dziecka).
   

Dzieci z FASD często zmagają się z trudnościami w regulacji emocji, ich identyfikowaniem i wyrażaniem, mają ograniczoną kontrolę impulsów. Mają problemy z rozumieniem sygnałów społecznych – trudniej im odczytać emocje opiekuna. Doświadczają częściej odrzucenia, niezrozumienia (nawet w rodzinie adopcyjnej). Mogą mieć trudności w uczeniu się, deficyty funkcji wykonawczych, przejawiać impulsywność i skłonność do zachowań ryzykownych. To sprawia, że dziecko od urodzenia ma ograniczone zasoby do tworzenia stabilnych więzi, co w konsekwencji skutkuje trudnościami w relacjach społecznych. 
Opiekunowie takich dzieci często stają także przed bardzo trudnym zadaniem, takie dziecko nie reaguje „typowo” na opiekę, potrzebuje więcej cierpliwości, powtarzalności i wsparcia.
To wszystko sprzyja rozwojowi zaburzonych stylów przywiązania, nieopartych na poczuciu bezpieczeństwa. 

Dzieje się tak za sprawą kilku mechanizmów:

1. Trudności w regulacji emocji – skłonność do skrajnych stanów pobudzenia utrudnia adekwatną responsywność opiekuna.
2. Deficyty w przetwarzaniu sygnałów społecznych – niejasność co do dostępności i wsparcia ze strony dorosłego.
3. Chaotyczność zachowań – impulsywność i nieprzewidywalne reakcje zwiększają napięcie w diadzie.
4. Wtórna trauma i zmiany środowiskowe – piecza zastępcza/adopcja destabilizują proces kształtowania przywiązania.
    

Metody terapeutyczne – diadyczna psychoterapia rozwojowa DDP 
(Dyadic Developmental Psychotherapy)

Jedną z najbardziej rekomendowanych metod pracy z dziećmi z FASD i zaburzonym przywiązaniem jest diadyczna psychoterapia rozwojowa (DDP). DDP to podejście terapeutyczne rozwijane przez Dana Hughesa w latach 80. i 90. XX w. (nazwę „DDP” wprowadził około 2000 r.). DDP to metoda leczenia przeznaczona dla rodzin dzieci po traumatycznych przeżyciach lub z zaburzeniami więzi. Powstała, by skuteczniej pomagać dzi...