Wsparcie dziecka w przejściu przez żałobę

Regulacja emocji a przeżywanie żałoby

Jako osoby dorosłe mamy zasoby, które pozwalają nam poradzić sobie z sytuacją. Potrzebujemy wsparcia i zrozumienia, czasami pomocy specjalisty, jednak nasza umiejętność regulacji emocji oraz doświadczenie są nam w procesie żałoby bardzo pomocne. Kiedy dziecko traci kogoś bliskiego lub coś bardzo ważnego dla siebie, jego świat nagle staje się pusty. W zależności od etapu rozwojowego mały człowiek będzie postrzegał sytuację straty inaczej, a w procesie żałoby będzie potrzebować naszego wsparcia i zrozumienia znacznie bardziej niż my sami. 

Nie tylko śmierć – różne oblicza straty 

Śmierć, umieranie i strata to tematy, które są dla nas bardzo trudne i rzadko podejmowane, ponieważ niosą za sobą duży ładunek emocjonalny. W wielu domach temat śmierci traktowany jest jak tabu, co powoduje, że dziecko nie ma możliwości skonfrontowania się z nim. Problem pojawia się wówczas, gdy musi się ono zmierzyć ze stratą. I choć o żałobie mówimy najczęściej w kontekście bliskiej nam osoby, nie jest ona związana tylko ze stratą kogoś, kogo kochamy. Dziecięca żałoba może pojawić się w odniesieniu do wielu różnych aspektów. Każda strata i każda żałoba są trudne i należy pomóc dziecku przez nie przejść. 

Kiedy może się pojawić żałoba u dziecka?

Jest wiele sytuacji, w których dziecko mierzy się z podobnymi odczuciami jak osoby doświadczające śmierci kogoś bliskiego. Świadomość sytuacji, w których mały człowiek przeżywa żałobę, z pewnością pomoże nam go zrozumieć i okazać odpowiednie wsparcie.

Każda duża zmiana w życiu dziecka niesie za sobą ogromny ładunek emocjonalny i może wiązać się z przejściem procesu żałoby. I choć każda z sytuacji jest inna, to emocje z nią związane mogą być podobne.

Rozwód rodziców w oczach dziecka

Niewątpliwie jednym z najtrudniejszych wydarzeń w życiu dziecka jest rozstanie jego rodziców. Wiąże się to z brakiem możliwości codziennego przebywania z jednym z nich. Sytuacja ta nie powinna oczywiście oznaczać zakończenia relacji, jednak uczestniczenie w życiu dziecka oraz pomoc w poradzeniu sobie z trudną sytuacją zależy od dojrzałości obydwojga rodziców. Zerwanie więzi z ważną osobą niesie za sobą takie same przeżycia jak śmierć bliskiego. Dziecko zmaga się z poczuciem straty i odrzucenia, a napięcie pomiędzy dorosłymi, które doprowadziło do zerwanych relacji, wzmaga poczucie niezrozumienia i w żaden sposób nie pomaga odnaleźć się w nowej rzeczywistości.

Przeprowadzka a dziecko

Przeprowadzka w nowe miejsce, często dalekie od poprzedniego adresu zamieszkania również może wiązać się z poczuciem straty. Sytuacja ta wiąże się także ze zmianą szkoły czy przedszkola. Dziecko traci stały kontakt z osobami, które były dla niego ważne. Maluch staje przed podwójnym wyzwaniem – z jednej strony musi odnaleźć się w nowej rzeczywistości, z drugiej musi poradzić sobie ze smutkiem i tęsknotą, a często także niezrozumieniem sytuacji i życzeniowym myśleniem, że może da się wrócić do miejsca i osób, z którymi czuł się dobrze i bezpiecznie. 

Strata zwierzaka

Kolejnym bardzo trudnym wydarzeniem w życiu dziecka, związanym bezpośrednio ze śmiercią jest pożegnanie ukochanego zwierzaka. Kiedy umiera zwierzę, z którym dziecko było silnie związane, żałoba będzie procesem nieuniknionym, trudnym i nierzadko długotrwałym. Śmierć pupila często jest pierwszym momentem, w którym dziecko zderza się ze śmiercią, co prowadzi do zastanowienia się nad tematem śmierci i przemijania.

Poczucie straty i jej konsekwencji, a także przejście przez żałobę lub proces do niej podobny, jest subiektywne. Nie wolno nam kategoryzować straty przeżywanej przez dziecko czy też narzucać mu, że w danej sytuacji nie powinno rozpaczać i czuć aż tak silnego żalu czy smutku. „Jedyną osobą, która może decydować o tym, co dziecko przeżywa jako ważną stratę, jest ono samo”1.

Śmierć jako temat tabu 

Śmierć jest nieodłącznym elementem życia. I choć każdy z dorosłych choć raz w swoim życiu się z nią zmierzył, jest ona wciąż tabuizowana. Niechętnie mówimy o przemijaniu, śmierci czy żałobie, ponieważ są to dla nas wszystkich tematy trudne, niosące duży ładunek emocjonalny. Jak zatem dzieci mają odnaleźć się w rzeczywistości, z którą dorosłym, dojrzałym emocjonalnie ludziom tak ciężko się mierzyć?

W wielu kręgach istnieje także pogląd, że „śmierć nie jest dla dzieci”. Panuje przekonanie, że rozmowy o śmierci wzbudzą zbyt silne zainteresowanie nią, a także mogą prowadzić do lęków i poczucia zagrożenia. Kiedy dziecko chce zatem zapytać i uzyskać rzetelne informacje w tym temacie, zostaje odrzucone. Tabuizowanie tematu nie sprawi jednak, że on zniknie lub że młody człowiek przestanie pytać i dociekać. Nie uchroni to także dzieci przed doświadczeniem straty, a co za tym idzie – przeżyciem żłoby. 

Proces żałoby 

W Słowniku języka polskiego można znaleźć trzy definicje żałoby, jednak żadna z nich nie określa żałoby w ujęciu psychologicznym. Jest ona bowiem procesem, który uruchamia się po doświadczeniu straty i towarzyszą mu różne emocje i uczucia, nie tylko smutek. Jest także subiektywna, zależna od wielu czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych. Elisabeth Kübler-Ross, amerykańska lekarka, która wiele lat towarzyszyła umierającym osobom i ich rodzinom, wskazała, że żałoba składa się z pięciu etapów i na każdym z nich towarzyszą człowiekowi inne emocje. 

Etapy żałoby

Pięć etapów żałoby według Elisabeth Kübler-Ross:

1. Szok i zaprzeczenie – początek procesu żałoby, który charakteryzuje się wypieraniem informacji o śmierci bliskiego. Często pojawiają się reakcje nieadekwatne do sytuacji. Myśli i stwierdzenia podważają rzeczywisty stan, a trudne informacje są przyswajane stopniowo. 
2. Gniew – w tej fazie pojawia się złość, która może przybierać różne formy – od frustracji do napadów gniewu. Pojawia się także pytanie: „Dlaczego spotkało to właśnie mnie?”.
3. Targowanie się – osoba przechodząca żałobę może podejmować działania, które pozornie mają przywrócić kontrolę nad sytuacją. 
4. Depresja – to faza, w której osoba w żałobie zaczyna odczuwać potężny smutek. Często wiąże się z nim potrzeba izolacji, chęć bycia samemu. Człowiek przyjmuje stratę do wiadomości i wie, że nie można już zmienić biegu zdarzeń.
5. Akceptacja – ostatni etap żałoby, do którego nie można dotrzeć, nie przechodząc wcześniejszych. Człowiek akceptuje stratę, uczy się żyć w nowej rzeczywistości, wyznacza nowe cele, skupia się na teraźniejszości i przyszłości. Nie zapomina o osobie utraconej, jednak akceptuje to, co czuje względem sytuacji. 
    

Poszczególne etapy żałoby mogą się ze sobą mieszać i przenikać. Żałoba jest procesem złożonym, zróżnicowanym i będzie wiązać się z innymi zachowaniami u dzieci i dorosłych. Trudno też jednoznacznie określić czas trwania danego etapu, ponieważ to również jest kwestia indywidualna. Niezależnie od tego, jak długi i intensywny jest dany etap żałoby, dziecko potrzebuje wsparcia i poczucia bezpieczeństwa, by mogło przeżyć ją bez poważnych emocjonalnych konsekwencji. 

Czynniki wpływające na przeżycie żałoby przez dziecko 

Żałoba, zwłaszcza po śmierci bliskiej osoby, niewątpliwie ukazuje, jak działa cały system rodzinny, jego zależności i jak bardzo jest on spójny i wspierający. To, w jaki sposób dziecko przeżyje żałobę, zależy jednak od wielu różnych czynników. Mają one związek z cechami indywidualnymi, a także z jego otoczeniem. 

Wiek dziecka

W zależności od wieku metrykalnego, lęk przed śmiercią będzie przechodził przez różne fazy. Dojrzałość układu nerwowego, rozwój procesów poznawczych, kultura oraz informacje napływające ze środowiska będą miały znaczący wpływ na przeżycie żałoby. Już w pierwszych miesiącach życia niemowlę odczuwa atmosferę żałoby, która panuje w domu. Maluchy dostrzegają, że coś w ich otoczeniu się zmieniło, a bliska osoba przestała się pojawiać. 

Postrzeganie śmierci zmienia się wraz z rozwojem dziecka:

• Kilkulatki (2.–3. r.ż.) często traktują śmierć jako sen, w którym ktoś się nie rusza, nie je i nie może podjąć zabawy. Jednak jak z każdego snu – z tego też może się obudzić. Takie wyobrażenie śmierci jest ściśle związane z myśleniem konkretno-obrazowym. 
• Między 4. a 7. r.ż. dzieci zaczynają uświadamiać sobie, że śmierć jest czymś nieodwracalnym. Rozumieją różnicę pomiędzy snem a śmiercią. Czas ten w rozwoju dziecka jest związany z okresem pytań. Z tego też powodu mały człowiek będzie zadawał wiele pytań dotyczących różnych aspektów śmierci, szczególnie tych biologicznych, i będzie oczekiwał na nie rzetelnych odpowiedzi. 
• Pomiędzy 8. a 9. r.ż. dziecko zaczyna dostrzegać i rozumieć biologiczne objawy śmierci. 
• Przełomowym momentem jest wiek pomiędzy 9. a 10. r.ż., w którym dziecko poza dostrzeganiem biologicznych aspektów śmierci zaczyna również zauważać jej powszechność. Zaczyna także rozumieć, że jest ona czymś, czego nie da się uniknąć, oraz że dotyczy wszystkich ludzi – dziadków, rodziców, a także jego samego. 
• W wieku dojrzewania lęk tanatyczny przejawia się przede wszystkim w obawie przed utratą bliskich osób. 
   

„Pomiędzy poszczególnymi dziećmi mogą istnieć pewne różnice, a to, co wiemy z psychologii rozwojowej, nie jest zawsze obowiązującym, sztywnym szablonem, lecz raczej stanowi ułatwienie dla zrozumienia tego, jak nasze dziecko może postrzegać śmierć, co z kolei może przełożyć się na dostosowane do jego wieku wsparcie”2.

Mówienie o stracie w rodzinie i wcześniejsze straty dziecka 

Śmierć i żałoba są tematami trudnymi. By dziecko mogło przeżyć stratę, niezbędna jest otwarta i szczera komunikacja w tym obszarze. Jeśli w rodzinie temat umierania jest owiany tajemnicą, a co gorsza wiąże się z traumami wcześniejszych pokoleń, to nie będzie przestrzeni na to, by spokojnie go podejmować. Przeżycie żałoby będzie wtedy o wiele trudniejsze. Znaczącym aspektem jest także przeżycie wcześniejszych strat przez dziecko, niekoniecznie tych związanych ze śmiercią bliskiego. Jeśli maluch został otoczony należytą opieką i wsparciem, a utrata tego, co było dla niego ważne, nie niesie za sobą traumatycznych wspomnień, przeżycie żałoby po śmierci osoby bliskiej będzie dla dziecka znacznie łatwiejsze. 

Relacja ze zmarłym oraz możliwość pożegnania 

Mogłoby się wydawać, że najbardziej przeżywać będziemy śmierć osoby, z którą byliśmy najbliżej związani. Jednak zarówno w przypadku osób dorosłych, jak i dzieci często znacznie trudniejsza do przeżycia jest żałoba związana z utratą osoby, z którą relacje były z jakiegoś powodu zaburzone. Mogą wówczas pojawić się ambiwalentne emocje, społecznie nieakceptowane uczucia (np. ulga) czy poczucie winy związane z nierozwiązanym konfliktem lub nieutrzymywaniem relacji.

Przez dzieci starsze strata osoby, z którą miało nieprawidłowe relacje, wiąże się z utratą nadziei na to, że jeszcze coś może się zmienić. Pożegnanie z osobą zmarłą to zamknięcie pewnego etapu, który jest niezbędny do przeżycia całego procesu żałoby. Jeśli nie pozwolimy dziecku na to, może wystąpić przetrwała, patologiczna żałoba. W aspekcie pożegnania najważniejsze będzie przygotowanie dziecka na nie, na jego poszczególne etapy oraz towarzyszenie mu zarówno w aspekcie merytorycznym – odpowiadając rzeczowo na wszystkie pytania, jak i emocjonalnym – dając wsparcie i zrozumienie.

Mały zestaw ratunkowy – jak wspierać dziecko w przeżywaniu żałoby?

Każdy z nas przeżywa stratę i proces żałoby w specyficzny dla siebie sposób. Jeśli jednak dziecko musi zmierzyć się ze stratą, wsparcie osób dorosłych będzie niezbędne. Należy także pamiętać o kilku ważnych aspektach, które z pewnością będą bardzo pomocne. 

Wszystkie emocje są ważne i potrzebne

Podstawowym elementem, który będzie wspierał prawidłowe przejście przez proces żałoby, są emocje i uczucia, które się pojawiają – przestrzeń na wyrażenie ich i przeżycie, akceptacja, że mogą się pojawić, i skonfrontowanie się z tym, jaki niosą komunikat. Im młodsze dziecko, tym trudniej będzie mu sobie z tym ładunkiem emocjonalnym poradzić, dlatego też niezbędne jest wsparcie osoby dorosłej. Trudne emocje nie zawsze są akceptowane. W sytuacji straty bez ich wyrażenia i przeżycia dziecko nie będzie w stanie pójść dalej. Przestrzeń na wyrażenie emocji powinna być dla dziecka bezpieczna, pełna wsparcia i zrozumienia. Warto zapytać dziecko, czego od nas potrzebuje. Czy chce, żebyśmy tylko siedzieli obok czy może chce się przytulić i poczuć naszą bliskość fizyczną. Jeśli zaakceptujemy emocje dziecka – jemu również łatwiej będzie je zaakceptować.

Kolejnym krokiem powinno być nazwanie emocji, omówienie, z czego wynikają i jaki niosą ze sobą komunikat. Kiedy już dziecko rozumie, skąd biorą się jego uczucia, dlaczego się pojawiły, to wspólnie z nim powinniśmy znaleźć bezpieczne sposoby regulacji emocji. Nie wolno nam zapominać, że sami również mamy prawo do przeżyć i emocji. To dobre pole, by pokazać dziecku, co czujemy, wyjaśnić mu to i pokazać, że dorośli również mają prawo czuć i przeżywać. Najważniejsze jednak, by zapewnić dziecko, że jesteśmy dla niego i zawsze może na nas liczyć. 

Rozmowa z dzieckiem w żałobie

Nie można udawać, że temat śmierci nie istnieje, a podejmowanie go z dzieckiem jeszcze zanim doświadczy ono straty, zdecydowanie ułatwi jej przeżycie. Komunikacja powinna być otwarta i wspierająca, dostosowana do wieku, zasobów emocjonalnych i intelektualnych dziecka. W zależności od wieku, mały człowiek będzie zadawał różne pytania, które nie mogą zostać bez odpowiedzi. Ważne, by przekazywać dziecku prawdziwe informacje, a jeśli czegoś nie wiemy – poszukać odpowiedzi (być może razem z dzieckiem).

Zarówno w aspekcie emocji, jak i komunikacji warto odnieść się do zasobów, które dziecko już posiada. Jeśli wcześniej doświadczyło straty, ma już z pewnością pewne informacje na ten temat. Jeśli wcześniej przeżyło żałobę, możemy odnosić się do działań, które wtedy zostały podejmowane. W wielu przypadkach sytuację śmierci osoby bliskiej poprzedza choroba. Możemy zatem przygotować dziecko już wcześniej, porozmawiać o czekających je zmianach. Szczególną uwagę należy zwrócić na to, by nie straszyć dziecka tym, co może się wydarzyć, i pokazać obiektywnie wszystkie możliwe aspekty sytuacji. 

Zabawa

To niezbędna dla prawidłowego rozwoju i najważniejsza aktywność w życiu dziecka. Jest nie tylko wyrazem kreatywności i sposobem na budowanie relacji interpersonalnych, ale również przestrzenią na wyrażenie emocji i radzenie sobie z nimi. Może się zatem zdarzyć, że dziecko, które traci kogoś bliskiego, coś dla siebie ważnego czy swoje ukochane zwierzątko, będzie odgrywać te sytuacje w zabawie.

W żałobie mogą także pojawić się sceny z pogrzebu czy pożegnania. Jeśli nie pojawia się w nich nic niepokojącego, agresywnego, to nie powinniśmy dziecku takiej zabawy zabraniać.

Warto podjąć zabawę wspólną, budując przestrzeń na rozmowę o przeżyciach. Życzliwe zainteresowanie i uczestnictwo w zabawie z pewnością będzie wsparciem w przeżyciu straty. Dziecięca twórczość również jest formą wyrażenia i wyregulowania emocji przez dziecko. W żałobie może pojawić się tworzenie rysunków, opowieści, postaci o określonej tematyce. To również dobry moment, by porozmawiać z dzieckiem i uczestniczyć w tym trudnym procesie, jakim jest żałoba. Tworzenie opowieści razem z dzieckiem pozwoli nam zrozumieć, co przeżywa i na którym etapie żałoby się znajduje. Możemy także opowiedzieć o swoich odczuciach i przeżyciach oraz o tym, jak sobie z nimi radzimy. Szczera rozmowa, oparta na zaufaniu z pewnością będzie wspierająca i pokaże dziecku, że my również przeżywamy i rozumiemy to, co ono czuje. 

Biblioterapia jako wsparcie w przeżywaniu straty

Jej pozytywny wpływ nietrudno zauważyć nie tylko w sferze poznawczej, ale przede wszystkim w obszarze emocjonalnym. Pozwala zredukować stres i lęk, niwelować napięcie emocjonalne, a także pomaga zaakceptować trudną sytuację.

W temacie umierania i straty można znaleźć wiele literatury dla dzieci i młodzieży. Młodsze dzieci często utożsamiają się z bohaterami bajek, co pozwala im zobaczyć, że nie tylko one przeżywają trudności. W bajkach i opowiadaniach terapeutycznych pojawia się także aspekt regulacji emocji, który pozwala dziecku na poznanie technik radzenia sobie z tym, co dla niego trudne. Dziecko postrzega, że jeśli bohater bajki poradził sobie w określony sposób, to ono też może tego spróbować. Podczas wspólnego czytania wzmacnia się bliskość i poczucie bezpieczeństwa. Tworzy ono także bazę do rozmów, wspólnego przeanalizowania tematu i przeżycia trudnych chwil. 

Propozycje książek:

• A. Dyrda, Ostatni dżem babci.
• J. Dougherty, Puste miejsce po zajączku.
• D. Geisler, Czy ten smutek kiedyś minie?
• E. Zawisza-Wilk, Plasterki na tęsknotę.
• D. Sillet, Żegnaj, mój Łatku.
• J. Green, Gwiazd naszych wina.
• J. Chapman, Żegnaj, niedźwiadku.
• M. Fopka-Kowalczyk, Jak rozmawiać z dziećmi o chorobie, cierpieniu i śmierci.
• P. Stalfelt, Mała książka o śmierci.
• A. Franczak, Żaba. Mała opowieść o żałobie.
   

Pomocne mogą być także bajki i filmy, które pomogą dziecku oswoić temat umierania. Warto jednak każdy z nich obejrzeć razem z dzieckiem, by w każdej chwili móc podjąć rozmowę i wyjaśnić dziecku to, czego nie rozumie. 

Propozycje filmów oswajających temat śmierci i straty:

• Król Lew 
• Coco
• Co w duszy gra 
• Naprzód 
• Dobry dinozaur
• Bambi 
• Gdzie jest Nemo?
• Wielka szóstka 
• W głowie się nie mieści 
   

Wsparcie dziecka po stracie – podsumowanie

Dzieciństwo kojarzone jest z czasem beztroski i niekończących się zabaw. Gdy odchodzi ktoś bliski, czas ten staje się szary i ponury. Zadaniem dorosłych jest pomóc dziecku zrozumieć stratę, dać wsparcie oraz pomóc w regulacji trudnych uczuć i emocji. Temat śmierci jest trudny nie tylko dla dzieci, dlatego też bywa dla nas dużym wyzwaniem. Śmierć jest ostatnim etapem życia i powinniśmy o niej otwarcie rozmawiać. Młodzi ludzie mogą nauczyć się mówić otwarcie o trudnych uczuciach i wydarzeniach, które całkowicie zmieniają ich życie. Potrzebują jednak naszego wsparcia i mądrego towarzyszenia im, a nie unikania tematu i jego tabuizacji. W bezpiecznym i sprzyjającym środowisku każda – nawet najtrudniejsza sytuacja – może zostać rozwiązana i zrozumiana. 

Przypisy

• Szelągowska-Mironiuk A., Dziecko wobec śmierci i żałoby, Wydawnictwo psychologiadziecka.org, Warszawa 2022.
• Szelągowska-Mironiuk A., Dziecko wobec śmierci i żałoby, Wydawnictwo psychologiadziecka.org, Warszawa 2022.
   

Bibliografia

1. Kübler-Ross E.: Rozmowy o śmierci i umieraniu, Media Rodzina 2021.
2. Paczkowska A.: Dziecko i nastolatek w żałobie, Fundacja Hospicyjna 2020.
3. Szelągowska-Mironiuk A.: Dziecko wobec śmierci i żałoby, Wydawnictwo psychologiadziecka.org, Warszawa 2022.