Wpływ traumy na rozwój mózgu dziecka

Artykuł ma na celu przybliżenie aktualnego stanu wiedzy naukowej na temat tego, jak trauma wpływa na rozwój mózgu dziecka, pokazania, jakie są konsekwencje tych zmian dla funkcjonowania psychicznego i społecznego młodego człowieka, a także podanie praktycznych wskazówek do pracy z traumą. 

Co oznacza trauma dziecięca?

Trauma dziecięca to reakcja psychiczna na wydarzenie lub serię wydarzeń, które przekraczają zdolności dziecka do radzenia sobie. W zależności od indywidualnych cech oraz wsparcia otoczenia, nawet pozornie niewielkie zdarzenie może stać się dla dziecka źródłem głębokiego cierpienia.
Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (American Psychological Association, APA) od 2013 r. traumy możemy zakwalifikować według skali wydarzeń: Small T Trauma (trauma mniejszej skali) i Big T Trauma (trauma dużej skali), zgodnie z klasyfikacją DSM-5 nazywane odpowiednio trauma typu I i trauma typu II. 

Poważne, skrajne, intensywne wydarzenia, tzw. trauma typu II, mające silny i długotrwały wpływ na życie jednostki to:

• przemoc fizyczna, seksualna lub emocjonalna,
• zaniedbanie w podstawowych potrzebach (jedzenie, schronienie, bezpieczeństwo),
• wypadek samochodowy lub poważna choroba,
• bycie świadkiem przemocy domowej,
• śmierć bliskiej osoby (rodzica, rodzeństwa),
• katastrofa naturalna (np. pożar, powódź),
• przebywanie w strefie wojny lub ucieczka z niej (np. jako uchodźca),
• rozdzielenie z opiekunem (np. z powodu rozwodu, pobytu w pieczy zastępczej).
   

Zachowania, które mogą wskazywać na przeżycie przez dziecko traumy typu II, to przede wszystkim: koszmary, trudności ze snem, silny lęk, nadmierna czujność, unikanie sytuacji przypominających traumę, nawracające wspomnienia (flash­backi), wycofanie się z kontaktów społecznych, nagłe wybuchy złości lub agresji, problemy z zaufaniem i relacjami.
Trauma typu I to mniej ekstremalne wydarzenia, ale ich długotrwały wpływ może znacząco wpływać na poczucie bezpieczeństwa i regulację emocjonalną młodego człowieka i są to: 

• codzienny stres, np. związany ze szkołą,
• utrata przyjaciela (np. przez przeprowadzkę),
• zmiana szkoły lub nauczyciela,
• silny konflikt rodzinny (np. częste kłótnie rodziców),
• uczucie odrzucenia przez rówieśników,
• zbyt wysokie oczekiwania i presja ze strony dorosłych,
• upokorzenie w szkole lub na zajęciach (np. przez 
• nauczyciela lub rówieśników),
• choroba przewlekła u członka rodziny,
• zaniedbanie emocjonalne (brak uwagi, wsparcia).
   

To, co w głównej mierze może wskazywać na przeżycie przez dziecko traumy typu I, to zmiany w zachowaniu, takie jak: wycofanie, agresja, trudności z koncentracją, zaburzenia snu lub jedzenia, regresja (np. powrót do wcześniejszych zachowań, jak moczenie nocne), nadmierna lękliwość lub niepokój, problemy w relacjach z innymi dziećmi lub dorosłymi.

Mózg dziecka w okresie rozwoju

Mózg dziecka jest strukturą wysoce plastyczną, co oznacza, że bardzo intensywnie reaguje na doświadczenia. Największe tempo rozwoju obserwuje się w pierwszych latach życia, kiedy powstają nowe połączenia synaptyczne, a różne obszary mózgu zaczynają specjalizować się w określonych funkcjach. Procesy te są jednak bardzo wrażliwe na zakłócenia.
Przyglądając się bliżej obszarowi psychologii związanemu z teorią rozwoju psychospołecznego, a inaczej z etapami rozwoju tożsamości człowieka według Erika Eriksona, można zauważyć, że te kilka pierwszych lat od niemowlęctwa poprzez dzieciństwo do okresu dorastania to dla rozwoju mózgu i zachowań społecznych najważniejszy czas, który zależy od warunków środowiskowych i wzorców reprezentowanych przez rodziców czy opiekunów głównych. 
Według teorii Eriksona pierwsze lata życia mają największy wpływ na zdrowe lub traumatyczne przeżycia. Zakłada się w niej, że życie składa się z kolejnych etapów, z których każdy niesie określony „kryzys” (np. zaufanie vs. nieufność, tożsamość vs. pomieszanie ról). Neurobiologia z kolei dostarcza danych o tym, jak rozwija się mózg na poziomie biologicznym i jak ten rozwój wpływa na emocje, myślenie, relacje.
Etapy rozwoju osobowości nie wynikają w sensie bezpośrednim z etapów rozwoju mózgu, ale są między tymi etapami powiązania. Teoria Eriksona powstała przed erą nowoczesnej neurobiologii, ale wiele z jej założeń znajduje neurobiologiczne potwierdzenie – szczególnie w zakresie tego, jak rozwój mózgu wspiera określone funkcje psychiczne i społeczne w danym wieku. Rozwój mózgu tworzy warunki biologiczne, które umożliwiają przechodzenie przez kolejne...