Rola kształtowania samoświadomości u dzieci w budowaniu odporności psychicznej: strategie i narzędzia terapeutyczne

Samoświadomość ­można przedstawić jako wiedzę na własny temat, zdolność do rozpoznawania, rozumienia i regulowania własnych emocji oraz myśli. Samoświadomość odgrywa fundamentalną rolę w kształtowaniu zdrowych mechanizmów radzenia sobie z wyzwaniami życiowymi, co przekłada się na rozwój zdrowia psychicznego u dzieci i młodzieży (David, 2016).

Samoświadomość i odporność psychiczna - wprowadzenie

Wysoka samoświadomość, poczucie własnej wartości, samoocena, samoakceptacja, odporność psychiczna w psychologii potocznej oraz na gruncie praktyki bywają stosowane zamiennie. W świecie nauki i badaczy mają one różne znaczenie i wiążą się z różnymi mechanizmami. Samoocena to poznawczy aspekt poczucia własnej wartości. Jest jednym z podstawowych składników samowiedzy i dotyczy takich cech człowieka, jak właściwości fizyczne – wygląd, zdrowie; cechy osobowości – dojrzałość emocjonalna, zdolności twórcze; relacje z innymi – atrakcyjność społeczna, zajmowane miejsce w systemie rodzinnym (Kozielecki, 1981). Wyraża się ona według Rogersa (1951) poprzez obraz Ja (Self-concept). Obraz ten rozwija się w procesie dążenia do wewnętrznej spójności pomiędzy Ja i doświadczeniem. Podstawę kształtowania samooceny stanowi relacja między Ja realnym a Ja idealnym oraz porównanie siebie z innymi. Można powiedzieć, 
że samoocena w takim razie pełni funkcję wartościująco-oceniającą świadomości (Niebrzydowski, 1995). Z definicji można wyciągnąć ważny praktyczny wniosek – wysoka samoocena nie musi być powiązana z wysokim poziomem poczucia własnej wartości. Nieadekwatnie wysoka samoocena może stanowić formę maskowania niskiego poczucia własnej wartości, powodując przykładowo lęk w konfrontacji z sytuacjami ekspozycji społecznej. Zgeneralizowana, pozytywna postawa wobec siebie samego, obejmująca aspekty emocjonalne i poznawcze to samoakceptacja (Kozielecki, 1986). W codzienności to najzwyczajniej lubienie siebie samego, a co za tym idzie – pozytywna postawa wobec innych i swoboda w podejmowaniu aktywności społecznej (Niebrzydowski, 1999). 
Poczucie własnej wartości (Self-esteem) posiada najszerszy zakres pojęciowy, obejmujący samoocenę i samoakceptację. Związane jest z poczuciem własnej godności, szacunkiem wobec siebie oraz pewnością siebie, które związane są z naszym efektywnym działaniem w życiu codziennym. Dojrzałe poczucie własnej wartości (Self-esteem) można określić jako system immunologiczny świadomości, warunkujący siłę przetrwania oraz zdolność do samokontroli i samoaktualizacji (Niebrzydowski, Branden, 1993).
Według twórcy Branden Institute of Self-Esteem w Los Angeles, psychologa Nathaniela Branden możemy wyróżnić sześć filarów poczucia własnej wartości (Branden, 2003). Samoświadomość jest pierwszym filarem i ma kluczowy wpływ na pięć pozostałych: samoakceptację, odpowiedzialność za samego siebie, samoasertywność, zdolność do życia celowego, prawość/integralność. Zatrzymajmy się przy filarze samoświadomości, w którym zawarta jest cała wiedza każdego z nas na własny temat, a aspektem oceniającym jest samoocena. I tu zaczyna się łańcuch powiązań: dzięki samoświadomości możemy poznać swoje mocne strony i zasoby, co stanowi podstawę samoakceptacji, dzięki poznaniu swoich ograniczeń i słabości możemy nauczyć się dojrzałej samoakceptacji, mamy szansę akceptować siebie w pełni jako osobę, która ma prawo popełniać błędy i daje sobie pozwolenie na bycie niedoskonałym. 
Zakładając, że poszczególne struktury poczucia własnej wartości powstają na bazie samoświadomości, analiza poczucia własnej wartości dzieci i młodzieży powinna skupiać się właśnie na tym obszarze. Carl Rogers (1951, za: Zbonikowski, 2010) na gruncie psychologii osobowości podjął próbę analizy procesu kształtowania się samooceny w kontekście rozwoju właśnie samoświadomości. W jego ocenie w naszym funkcjonowaniu psychicznym istnieje tendencja do utrzymania spójności i zgodności pomiędzy Ja a naszym doświadczeniem, co oznacza, że nasze sposoby zachowania odzwierciedlają w dużym stopniu dążenie do spójności z Ja. 

Nawiązując do podejścia Rogersa, Oliver Coopersmith (1976) przeprowadził badania empiryczne, w efekcie których wykazał i wymienił warunki kształtowania adekwatnej samooceny dziecka: 

• postawę dorosłych bazującą na bezwarunkowej akceptacji dziecka,
• jasno określone oraz przestrzegane granice psychologiczne w relacji z dzieckiem, 
• postawę szacunku i tolerancji w stosunku do inicjatyw dziecka w ramach wcześniej wymienionych granic. 
   

Patrząc z przeciwnego punktu widzenia, krytyczny, defaworyzujący przekaz ze strony dorosłych, np. oparty na porównaniach z innymi („Jakoś inni nie mają takich nastrojów jak ty”. „Czy ty możesz zacząć zachowywać się jak inne/normalne dzieci?”) może doprowadzić do deprecjonowania własnych zdolności, kompetencji i możliwości rozwoju. Dzieci i młodzież mogą mieć niską odporność na taką krytykę, w wyniku ­systematycznie odbieranego przekazu może brakować im zasobów do ochrony samego siebie, w konsekwencji do zmiany samoświadomości i samooceny. Dystans między Ja realnym i Ja idealnym dziecka w takiej sytuacji może się zwiększyć i przełożyć na negatywne porównania dotyczące samego siebie i rówieśników, w efekcie własne szanse mogą być postrzegane jako niższe i może mieć to wpływ na sposób myślenia o sobie: „Skoro inni myślą, że jestem gorsza(-y), to pewnie dokładnie tak jest”. Deficyty w zakresie samoświadomości polegające przykładowo na nieznajomości własnych mocnych stron mogą ukierunkowywać młodego człowieka na podejmowanie się aktywności zorientowanych na unikanie trudności, a to ma kluczowe znaczenie przy budowaniu odporności psychicznej. Typowe dla etapu budowania dorosłości strategie wybierane przez dzieci i młodzież związane z potrzebą szacunku (strategia typu: chcę zrobić coś, za co będę doceniony) czy strategie przynależności (strategia typu: chcę podobać się innym, chcę być jak inni) mogą przestać być dla nich satysfakcjonujące. Mogą zmienić się w potrzeby alienacyjne (strategia typu: nie będę robić kłopotu), deficyty związane z poczuciem sensu, z myślami samobójczymi włącznie (Niebrzydowski, 1995).
W książce Siła rezyliencji. Jak poradzić sobie ze stresem, traumą i przeciwnościami losu Glenn Schiraldi (2023) pisze, że realistyczna i doceniająca pewność siebie, polegająca na świadomości swoich mocnych i słabych stron oraz posiadaniu pozytywnego obrazu siebie, pozytywnych uczuć wobec siebie pomimo niedoskonałości tworzy poczucie własnej wartości. 

Świadomość swojej wartości może motywować dzieci i młodzież do tego, aby nie poddawali się w obliczu presji oraz korzystali ze swoich zasobów i wartości. Trudne doświadczenia, takie jak ciągłe bycie krytykowanym, presja, oczekiwania zewnętrzne mogą zmienić samoświadomość oraz sposób postrzegania siebie. 

Ważnym elementem procesu budowania odporności psychicznej jest budowanie samoświadomości. 

• Badania wykazują, że dzieci, które są świadome swoich emocji i myśli, lepiej radzą sobie z trudnościami i stresującymi sytuacjami. 
• Według Daniela Golemana (1995) samoświadomość jest zdolnością jednostki do monitorowania i zrozumienia swoich stanów emocjonalnych, myśli i reakcji behawioralnych. 
• W kontekście dzieciństwa, rozwój samoświadomości ma kluczowe znaczenie, gdyż pozwala dziecku na refleksję nad swoimi emocjami oraz na ich efektywne regulowanie.
• Susan David (2016) wprowadziła pojęcie „elastyczności emocjonalnej”, które łączy samoświadomość z odpornością psychiczną. Dzieci rozwijające samoświadomość mogą skuteczniej rozpoznawać swoje emocje, co z kolei wspiera ich zdolność do adaptacji w obliczu wyzwań. 
• Sprawność emocjonalna (David, 2017) to umiejętność świadomego przyjmowania wszystkich swoich emocji oraz wyciągania wniosków i nauki z najtrudniejszych sytuacji. 
• Według Ungar (2015) samoświadomość umożliwia dzieciom dostęp do wewnętrznych zasobów, które są niezbędne do przetrwania kryzysów emocjonalnych. Zdolność do refleksji nad własnymi emocjami i myślami wspomaga budow...