Nadużywanie przez młodzież substancji psychoaktywnych – aktualne trendy i wyzwania dla specjalistów

Metody terapii

Dynamika zmian związanych z dostępnymi na rynku substancjami psychoaktywnymi jest niezwykle duża. Wydaje się, że nasza wiedza, czy to w kontekście rodzajów, składu tych substancji, efektów po zażyciu, czy powodów ich przyjmowania, cały czas musi być uaktualniana.

Stawia to przed specjalistami pracującymi z młodzieżą wyzwanie związane z pracą w oparciu o to, co stale nowe i niezbadane, oraz o to, co rzetelne i sprawdzone a jednocześnie autentyczne. „Nowe” oznacza w kontekście podążania za rozumieniem aktualnej rzeczywistości, w jakiej dorasta młodzież, zrozumienie świata i potrzeb młodzieży oraz poszukiwanie wiedzy na temat aktualnych trendów. „Rzetelne i sprawdzone” – w kontekście wiedzy o etapie życia młodych, o tym, co leczy i pomaga. 
Stephen Hawking mawiał: „Największym przeciwnikiem wiedzy nie jest niewiedza, ale iluzja wiedzy”. Rozpocznijmy artykuł od lepszego poznania świata, w jakim żyjemy, jak go postrzega młodzież oraz jak nowe trendy w sięganiu po substancje psychoaktywne rysują się w liczbach i danych statystycznych, aby następnie zgłębić tematykę pracy z młodzieżą, która sięga po substancje psychoaktywne i pojawia się w naszym świecie, pokoju, gabinecie szkolnym czy terapeutycznym.

Nasza rzeczywistość

Współczesny świat określa się w opracowaniach i w powszechnym odbiorze jako rzeczywistość dającą wiele możliwości (Giddens, 2001), płynną (Bauman, 2006), przepełnioną ryzykiem (Beck, 2013). Rzeczywistość jeszcze niedawno ujmowana za pomocą określenia świat VUCA (Lawrence, 2014) coraz częściej bywa określana jako świat BANI (Caimi, 2021). 
Nazwy to akronimy słów angielskiego pochodzenia. Termin VUCA (Lawrence, 2014) został utworzony przez amerykańską armię w celu opisania rzeczywistości podczas wojny, którą można określić hasłem: „Jedynym stałym elementem są zmiany”. Skrót oznacza: Volatility – zmienność, Uncertainty – niepewność, Complexity – złożoność i Ambiguity – niejednoznaczność. Natomiast określenie BANI (Caimi, 2021) nie powstało, aby opisać zupełnie nowe zjawisko, ale by ująć coś, co sobie bardziej wyraźnie uświadomiliśmy o świecie, w jakim żyjemy, a dokładnie uświadomiła nam to pandemia. BANI oznacza świat: Brittle – kruchy, Anxious – niespokojny, Non-linear – nieliniowy, Incomprehensible – niezrozumiały. Świat VUCA można zdefiniować jako trudną do przewidzenia i pełną niespodziewanych zmian rzeczywistość. Świat BANI pokazuje rzeczywistość, w której zmiany są gwałtowne, ludzie odczuwają niepokój, wydarzenia wraz z ich następstwami nie są łatwe do przewidzenia, a codzienność jest trudna do zrozumienia i interpretacji właśnie z powodu swojej złożoności i zmian. Funkcjonowanie w takim świecie wymaga nazwania i uznania własnych słabości, poznania swoich emocji, uwzględniania świata doświadczeń psychologicznych, bycia uważnym, empatycznym, odpuszczania gotowych scenariuszy działania. To z pewnością trudne wyzwanie, jednak samo realizowanie celów w założony i ustalony z góry sposób bywa już nierealne czy mało skuteczne (Sidor-Rządkowska, 2022). Funkcjonowanie w takiej współczesnej rzeczywistości związane jest z różnorodnymi presjami w świecie młodych dorosłych, wymaga rozwijania innych niż do tej pory kompetencji, by mogli być efektywni i mogli czuć się sami ze sobą dobrze oraz mieć poczucie sprawczości. W tak zmiennym świecie sposób postrzegania swoich możliwości ma bardzo duże znaczenie w sposobie adaptowania się do zmian. Jak postrzega siebie i swoje możliwości młodzież?
Hans Rosling powiedział kiedyś: „(…) Let my dataset change your mindset – niech moje dane zmienią twój sposób myślenia”. To liczby i wyniki badań powinny zmieniać myślenie i opinie społeczeństwa, a nie odwrotnie. Oczywiście liczby, zupełnie tak jak samochody autonomiczne, czasem się mylą. Ale wciąż znacznie rzadziej niż ludzie (Bąk, 2022). W poniższej części zapraszam do refleksji nad poniżej przedstawionymi liczbami i wynikami.

Doniesienia ze świata liczb i statystyk, czyli co dane mówią o postrzeganym stanie zdrowia psychicznego młodych 

Badanie Młode Głowy. Otwarcie o zdrowiu psychicznym (Flis, Dębski, 2023) pokazało najczęstsze problemy polskiej młodzieży oraz wskazano kluczowe kompetencje, jakie należy wspierać. Okazały się nimi kompetencje interpersonalne, społeczne, związane ze współpracą, umiejętnością wyciszenia, skupiania uwagi, radzenia sobie z trudnościami i zarządzania emocjami oraz stresem. Tymczasem według wyników badań dzieci i młodzież przepełnione są niskim poczuciem sprawczości, samotnością, posiadają skrajnie niską samoocenę. Problemami, z którymi zmaga się młodzież, są brak motywacji do działania (52,4%), problemy z brakiem koncentracji uwagi (38,1%), gorsze samopoczucie psychiczne (36,3%), kłopoty w nauce (30,6%) i problemy ze snem (37%). Aż 10,5% uczniów przyznało, że – w ich odczuciu – w ich życiu nie ma ani jednej osoby, która w pełni je akceptuje.
65,9% uczniów biorących udział w badaniu chciałoby mieć więcej szacunku do samego siebie, 58,4% uczniów czasami czuje się bezużyteczna, 46% to osoby o skrajnie niskiej samoocenie, 31,6% uczniów nie lubi siebie, a 26,4% uważa siebie za osobę mniej wartościową od innych. Ponad połowa (54%) badanych w kłopotliwej sytuacji nie wie, co zrobić, a prawie połowa (44%) badanych w kłopotliwej sytuacji spodziewa się niepowodzenia. W manifeście „Powiedz mi jak?” stworzonym we współpracy z UNAWEZA Piotr Fronczewski śpiewa: „Masz prawo nie wiedzieć, czego chcesz, niepewność jest codziennością”. To ważny przekaz w dzisiejszym świecie. Niepewność, niepokój, złość, wściekłość to stany i emocje, o jakich powinniśmy nauczyć się rozmawiać z młodzieżą. Zrzucając z nich kurtynę tabu, by nie stworzyć przekonania, że tylko ten, kto wie, czego chce, lub ten, który rozumie, jest wartościowy, ważny, a kto doświadcza niepewności i stanu niewiedzy – już nie. 
Według wyników młodzież w wieku 18–24 zdecydowanie częściej odczuwa negatywne emocje niż cała populacja Polski. Rozdrażnienie było najczęściej rozpoznawanym stanem, a prawie trzy czwarte badanych (72%) często odczuwało zdenerwowanie. Zniechęcenie, znużenie odczuwało według deklaracji 62% młodzieży, a bezradność 57%. Ponad połowa czuła się nieszczęśliwa (51%) lub była wściekła (47%). Najczęściej wskazywanymi i odczuwanymi pozytywnymi emocjami były zaciekawienie i podekscytowanie, odczuwało je 66% młodzieży (CBOS Centrum Badania Opinii Społecznej, KCPU Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom, 2022).
Nowe substancje psychoaktywne (NSP), potocznie nazywane dopalaczami (Smart Drugs, Legal Higs), można powiedzieć, że w pewien sposób umożliwiają odnalezienie się w tej rzeczywistości, ułatwiając w tym okresie życia regulowanie emocji i stanów młodych ludzi. Substancje psychoaktywne mogą być atrakcyjne ze względu na to, że na moment dają możliwość uśmierzania lęków, bólu, przeciwdziałają bezsenności, pozwalają lepiej funkcjonować poznawczo i lepiej przetwarzać informacje.
Zatrzymujące w kontekście powyższych wyników są dane dotyczące dostępności usług wsparcia – jeden psychoterapeuta przypada na 2,7 tys. Polaków, a jeden psychiatra na 7,5 tys. Polaków. W Polsce działa około 14 tys. psychoterapeutów oraz 4515 lekarzy psychiatrów i 521 psychiatrów dziecięcych (Naczelna Izba lekarska, 2022).

Doniesienia ze świata liczb i statystyk, czyli co dane mówią o sięganiu przez młodzież po substancje psychoaktywne

W 2010 r. w Europie wykryto ponad 40 nowych substancji psychoaktywnych, w naszym kraju działało wtedy 1400 sklepów z NSP. Z powodu NSP odnotowano rekordową liczbę interwencji medycznych w 2015 r., było ich 7283, co stanowiło trzykrotny wzrost w stosunku do wcześniejszego roku. W kolejnych latach liczba interwencji spadła, w 2021 r. według danych Głównego Inspektora Sanitarnego było ich 517, w 2022 r. wskaźnik zatruć spadł do 303 (Malczewki, Jabłoński, 2023). Badania fundacji CBOS we współpracy z KCPU pozwalają śledzić dynamikę zmian w aspekcie konsumpcji substancji psychoaktywnych od około 20 lat. One również pokazują spadek używania tych substancji. Odsetek badanych, którzy mieli z nimi doświadczenia, wynosi 2,6% – są to n...

Pozostałe 90% treści dostępne jest tylko dla Prenumeratorów

Co zyskasz, kupując prenumeratę?
  • 6 wydań czasopisma „Psychologia Dzieci i Młodzieży”
  • Dostęp do wszystkich archiwalnych numerów czasopisma w wersji elektronicznej
  • Zniżki na konferencje i szkolenia
  • ...i wiele więcej!
Sprawdź

Przypisy